5. 2.5 Камбінаваныя складаныя сказы

За аснову раздзела ўзяты матэрыял вучэбнага дапаможніка Т. Рамзы «Сінтаксіс: Тэарэтычны курс».

Камбінаваныя складаныя сказы, ці складаныя сказы з рознымі відамі сувязі, уключаюць у сваю структуру прэдыкатыўныя часткі, звяза­ныя рознымі відамі сувязі: і злучнікавай, і бяззлучнікавай. Дыферэнцыяль­нымі прыметамі такіх сказаў з'яўляецца: поліпрэдыкатыўнасць – наяўнасць трох і больш прэдыкатыўных частак, наяўнасць аднолькавых злучнікаў, якія могуць апускацца пры аднародным сузалежным падпарадкаванні, збег злучнікаў пры паслядоўным падпарадкаванні, структурная непаўната прэ­дыкатыўных частак, утварэнне структурна-семантычных блокаў: Дзень быў лагодны, плыло павуцінне, жаўцеўся ўзлесак, і здалёку плылі, крычалі жур­авы (А.Ж.).

Структурна-семантычны блок – гэта сэнсавае і структурнае аб’яд­нанне прэдыкатыўных частак камбінаванага складанага сказа ў адзіную цэ­ласную групу: ¹Зранку бор звінеў галасамі – ²сюды хадзілі па грыбы, а ³к вечару ў лесе ўсталёўвалася ўрачыстая цішыня (I.Н.).

[¹ ...] – [² ...], а [³ ...].

У залежнасці ад наяўнасці структурна-семантычных блокаў адрозні­ваюць складаныя сказы згрупаванай і незгрупаванай структуры. Да сказаў незгрупаванай структуры адносяцца шматчленныя складаназлучаныя і бяззлучнікавыя сказы адкрытай структуры ці сказы закрытай структуры з паслядоўнай залежнасцю прэдыкатыўных частак:

¹Удзень вецер павярнуў з усходу, ²неба расчысцілася, ³нават выблісну­ла сонца, ⁴на нейкі час ажывілася наваколле (Кудр.).

[¹ ...], [² ...], [³ ...], [⁴ ...].

¹Іголка шмат што ўмее – шыць, вышываць, латаць, але ²галоўная мэта яе дзейнасці – весці ўслед за сабою нітку, быць ёй заўсёдным калум­бам, а ³галоўная ўмова гэтай дзейнасці – нічога ніколі ніколькі не мець са­мой (Раз.).

[¹ ...], але [² ...], а [³ ...].

У сказах згрупаванай структуры вылучаюць узроуні члянення – ад колькасці наяўных структурна-семантычных блокаў. Узроўні члянення ўтва­раюць пэўную іерархічнасць: 1-ы ўзровень – гэта асноўны «падзел» усяго сказа на два блокі, 2-і ўзровень – гэта «падзел» унутры блока / блокаў. Пер­шы ўзровень вызначае дамінантную сувязь і сэнсавыя адносіны паміж блокамі (блок можа складаць і адна прэдыкатыўная частка). Асноўная су­вязь паміж блокамі ці бяззлучнікавая ці злучальная; падпарадкавальная су­вязь уласцівая 2-ому (і далей) узроўню члянення. Напр., у сказе:

¹Ён ведаў, ²што ўслед за ім павінен адразу ж пераправіцца наступны батальён з артылерыяй і ³што там для гэтага падрыхтаваны такія ж плыты, але ⁴батальен чамусьці не перапраўляўся, ⁵хоць Плешчавеня і яшчэ раз выпусціў у цемень дзве зялёныя ракеты (Лупс.).

[¹...], (²што ...) і (³што ...) , але [⁴ ...], (⁵хоць ...) .

Мэта такога групавання прагматычная: зрабіць больш лёгкім успры­манне зместу сказа і адэкватна зразумець аўтарскі намер у адлюстраванні той ці іншай сітуацыі.

Адрозніваюць наступныя разнавіднасці камбінавання сувязяў:

• спалучэнне злучальнай і бяззлучнікавай:

Раніцамі зямля курэла добрай парай нават праз шматлікія густыя парасткі, а на травах віселі падвескі з расы: зробіш крок і раптам заззяе, зробіш другі – і ўжо ў іншых месцах успыхваюць маленькія аранжава-зялё­ныя сонцы (Каратк.).

[¹ ...], а [² ...] : [³ ...] і [⁴ ...], [⁵ ...] – [⁶ ...].

• спалучэнне злучальнай і падпарадкавальнай:

¹На маё шчасце, тая, як я яе называла, «мая» лаўка, ²што стаяла пад старымі таполямі і ³на якой я заўсёды сядзела, ⁴калі прыходзіла да вадаспада, ¹была незанятая (Сач.).

[¹... (²што...), і (³на якой...), (⁴калі...) ...].

• спалучэнне бяззлучнікавай і падпарадкавальнай:

¹Усюды пахне рыбай: ²на ўзбярэжжы, распятыя на адмысловых коз­лах, сушацца сеці, ³на пяску, пры самай вадзе, ляжаць перакінутыя ўверх дном асмаленыя лодкі, ⁴тут жа, пад паветкай, стаяць драўляныя, на ма­нер паілак, скрыні. ⁵у якія рыбу высыпаюць з сецяў, і вялікія, аблепленыя рыб­най луской вагі (I.Н.).

[¹ ...]: [² ...], [³ ...], [⁴ ..., (⁵ у якія...) ...] .

• спалучэнне злучальнай, падпарадкавальнай і бяззлучнікавай;

¹Дрэва ўсяго сябе аддае ў дарунак: ²калі яно цвіце – ³разлівае водар, ⁴калі зелянее – ⁵хавае ад спёкі, а ⁶потым, у верасні, і самую лістоту, ⁷якой яно ахіналася ў траўні, ⁶паволі раскідае па наваколлі. (Раз.)

[¹ ...]: (²калі...) – [³ ...], (⁴калі...) – [⁵...], а [⁶ ..., (⁷якой...) ...] .