Галосныя гукі. Правілы іх вымаўлення .

Нормы беларускай арфаэпіі патрабуюць выразнага вымаўлення галосных. Націскныя галосныя гучаць заўседы выразна: галава, ацэнка.

У ненаціскным становішчы гукі [і], [ы], [ у ] змяняюцца нязначна: зімоўка, крылаты.

У пачатку слова, у сярэдзіне слова пасля галосных перад націскным і ўзнікае гук

[ й ]. У такіх выпадках літара і абазначае 2 гукі [ йі ] : [ йі ]м, [ йі ]ней.

Гук [ у ] пасля галосных вымаўляецца як [ ў ] : пайшла [ ў ] школу, стаяла

[ў ] нізе.

Галосны [ а ] пасля цвердых зычных ва ўсіх ненаціскных складах гучыць, як і ў націскных: т[ а ]варыш, парт[ а ] , с[ а ]д[ а ]віна.

Гукі [ о ], [ э ], калі націск з іх сыходзіць, пераходзяць у гук [ а ] : г[ о ]ры - г[а] - ра, ц[ э ]гла - ц[ а ]гляны. У некаторых словах ( у спалучэннях ро, ло) ненаціскны

[ о ] пераходзіць у гук [ ы ] : бр[ о ]вы - бр[ ы ]во.

Ненаціскны гук [ э ] у запазычаных словах у пачатку слова, пасля шыпячых і р, д, т вымаўляецца выразна: [э]тажэрка, ж[э]тон. Такое вымаўленне замацавана беларускай арфаграфіяй.

Правапіс галосных Правапіс літар о, э - а.

1. У беларускай мове о, э пішуцца пад націскам: горы, мора.

2. У ненаціскных складах о, э пераходзяць у а: горы - гара.

3. У некаторых словах з націскным спалучэннем ро, ло без націску на месцы о пішацца літара ы: кроў – крывавы, дровы - дрывасек.

4. Літара о захоўваецца толькі ў нязменных іншамоўных словах на канцы слова пасля галосных: Токіо, сальфеджыо, трыо.

5. Літара э не пад націскам захоўваецца:

а) у іншамоўных словах: рэформа;

б) у першай частцы складаных слоў: рэдкалессе (але: шасцісот);

в) у словах, утвораных ад слова сэнс: асэнсаваць.

У запазычаных са славянскіх моў, а таксама ў некаторых іншамоўных словах на месцы ненаціскнога [э] пішацца а: Янак, Гашак, Чарнышэўскі, характар, майстар, , бухгалтар, адрас. У некаторых іншамоўных словах на месцы ненаціскнога [э] у адпаведнасці з вымаўленнем пішацца пішацца ы: брызент, інжынер, цырымонія, канцылярыя.

Правапіс е, ë, я, і

1. Літары е, ë ў беларускай мове пішуцца пад націскам. У першым складзе перад націскам на месцы е або ë пішацца літара я: лес - лясны. У іншых складах перад націскам і пасля яго е захоўваецца: медуніца.

2. Карэнная літара я перадаецца на пісьме без змен незалежна ад націску: цягнік, цяжкаваты.

3. Пачатковая літара я у імëнах і прозвішчах захоўваецца незалежна ад націску: Яраш – Ярашэвіч, Якуб –Якубовіч, Яўтух – Яўтуха.

4. Словы іншамоўнага паходжання не падлягаюць правілу якання, у іх у першым складзе перад націскам захоўваецца літара е: герой, медаль, сезон (выкл. дзяжурны, каляндар, ялейны, янот, ярмолка, яфрэйтар, сяржант і інш.)

5. Е ў першым складзе перад націскам захоўваецца ў лічэбніках дзевяты, дзесяты, семнаццаты, васемнаццаты і словах, утвораных ад іх: дзесятнік.

6. Націскная караневая і захоўваецца незалежна ад націску: гліняны, лістота.

Правапіс прыстаўных галосных Прыстаўная галосная і пішацца ў слове, якое пачынаецца збегам зычных, першыя з каторых л, р, м.

Перад м у пачатку слова прыстаўныя і або а ўзнікаюць заўседы: імчацца, імгла, а перад л,р у наступных выпадках:

а) у пачатку тэкста: Іржалі коні;

б) пасля зычнай папярэдняга слова: шмат ільну;

в) пасля знакаў прыпынку: На паліцах смачныя булкі, аржаны хлеб.

У сярэдзіне слова пасля прыставак на зычную на месцы і пішацца ы, а пасля прыставак на галосную – не пішацца: абыржавець, але заржавець.