§ 7. Права

Згодна з законам Вярхоўнага Савета СССР ад 1 лютага 1944 г., за саюзнымі рэспублікамі было замацавана права ўступаць у непасрэдныя зносіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні і абменьвацца дыплама-тычнымі прадстаўнікамі. Згодна з гэтым законам, 24 сакавіка 1944 г. шостая сесія Вярхоўнага Савета Беларускай ССР прыняла закон аб утварэнні Народнага Камісарыята замежных спраў рэспублікі. 3 гэтага часу пачынаецца аднаўленне міжнароднай дзей-насці рэспублікі.

Пад час другой сусветнай вайны права Беларускай ССР не мела самастойнага значэння, бо, згодна з Кан-стытуцыяй СССР, выданне Крымінальнага і Грама-дзянскага кодэксаў было аднесена да кампетэнцыі СССР, а па астатніх галінах права таксама дзейнічалі ў асноўным нормы агульнасаюзнага права, працягваўся працэс бюракратычнай цэнтралізацыі. Асабліва яскрава гэты працэс праявіўся ў працоўным заканадаўстве. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 26 чэрвеня 1940 г. быў устаноўлены жорсткі рэжым працы. Рабочым і служачым дзяржаўных устаноў, заводаў і фабрык забаранялася звальняцца з працы па жаданню работніка. Усталёўвалася крымінальная адказнасць за самавольнае пакіданне працы, за прагул без уважлівых прычын.

230

231

Спазненне на працу больш чым на 20 хвілін разглядалася як прагул і каралася як крымінальнае злачынства. Пастановай СНК БССР ад 19 верасня 1940 г. дзеянне гэтага ўказа распаўсюджвалася і на рабочых і служачых Белкаапсаюза. У канцы 1939 і 1940 г., згодна з Дэклара-цыямі Народнага сходу Заходняй Беларусі аб нацыя-налізацыі зямлі, банкаў і буйной прамысловасці ў заходніх абласцях, Савет Народных Камісараў БССР выдаў шэраг пастаноў аб нацыяналізацыі прад-прыемстваў розных галін прамысловасці, гандлёвых устаноў і жылых дамоў, калі яны перавышалі памер 113 м².

Пасля нападу немцаў на Савецкі Саюз і ўвядзення ваеннага становішча былі ўнесены дапаўненні ў пра-цоўнае заканадаўства. 26 чэрвеня 1941 г. быў выдадзены Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР «О режиме рабочего времени рабочих и служащих в военное время», якім дазвалялася адміністрацыі прадпрыемстваў устанаўліваць абавязковыя звыштэрміновыя гадзіны працы працягласцю ад адной да трох гадзін на дзень. Затым 26 снежня 1941 г. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР уводзіліся яшчэ больш жорсткія меры крымінальнай адказнасці працоўных за самавольнае пакіданне працы або прагул. Гэтыя ўказы дзейнічалі на Беларусі некаторы час і пасля закан-чэння вайны.

У мэтах забеспячэння правоў воінаў Чырвонай Арміі на жыллё па іх былым месцы жыхарства Пастановай СНК СССР ад 5 жніўня 1941 г. на час вайны за ўсімі асобамі, якія служылі ў арміі, захоўвалася іх жылая плошча. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 14 сакавіка 1945 г. «О наследниках по закону и по заве-шанию» было пашырана кола спадчыннікаў па закону. Да іх спісу далучаліся бацькі, а пры іх адсутнасці — браты і сёстры памёршага.

Значныя змены былі ўнесены ў сямейнае закана-даўства Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 8 ліпеня 1944 г. «Об увеличении государственной помо-іцн беременным женщинам, многодетным и одиноким матерям, усилении охраны материнства и детства, об

232

установлении почетного звания «Мать-героиня» и учреж-дении ордена «Материнская слава» и медали «Медаль материнства». Гэтым указам, з аднаго боку, падтрымлі-валіся мнагадзетныя сем'і і маці-адзіночкі, з другога — жанчына, якая нарадзіла пазашлюбнае дзіця, пазбаў-лялася права на падачу ў суд іска аб аліментах з бацькі дзіцяці, на два тыдні быў павялічаны адпачынак па цяжарнасці і родах працуючым жанчынам. Былі прадугледжаны і іншыя льготы жанчынам і іх дзецям. 3 мэтаю паменшыць колькасць разводаў ускладняўся шлюбна-разводны працэс. Шлюб мог быць скасаваны толькі судом і пры выкацанні цэлага шэрагу ўмоў. Спачатку трэба было звярнуцца ў народны суд, потым апублікаваць у мясцовай газеце (у Мінску ў «Звяздзе») аб'яву аб скасаванні шлюбу. Народны суд сам не меў права скасаваць шлюб, ён павінен быў прымірыць мужа і жонку, а калі паміж імі прымірэння не адбылося, яны мелі права, пасля таго як заплацяць значную пошліну, звярнуцца з іскам у абласны суд, куды павінны былі з'явіцца муж і жонка.

Крымінальнае заканадаўства пад час вайны было дапоўнена шэрагам указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР. 6 ліпеня 1941 г. выйшаў Указ «Об ответственно-сти за распространение в военное время ложных слухов, вызывающих тревогу среди населения», згодна з якім вінаватыя караліся зняволеннем ад двух да пяці гадоў, калі гэтае злачынства не падпадала пад больш суровае пакаранне. Але апрача судоў і вайсковых трыбуналаў людзей расстрэльвалі і без суда, бо кожны вайсковы або партызанскі начальнік мог аддаць загад аб расстрэле чалавека. З гэтай мэтай дзейнічалі так зва-ныя «заградатрады» НКУС, якія павінны былі рас-стрэльваць салдат і камандзіраў, што адступалі пад націскам ворага.

Крымінальнае заканадаўства ваеннага часу было скасавана на тэрыторыі СССР, за выключэннем заходніх абласцей Беларусі і некаторых іншых, Указам Прэзі-дыума Вярхоўнага Савета СССР ад 21 верасня 1945 г., у заходніх абласцях Беларусі яно працягвалася да 4 ліпеня 1946 г.

233