§ 5. Падзел паўнамоцтваў Саюза і саюзных рэспублік

Само па сабе зразумела, што саюзная ўлада з улікам унутраных і знешніх абставін, характару і аб'ёму сфер кіравання павінна была ўзяць на сябе кіраўніцтва най-больш важнымі для федэрацыі напрамкамі дзяржаўнага і грамадскага жыцця. Гэта ў сваю чаргу запатрабавала, з аднаго боку, размежавання аб'ектаў праватворчай дзей-насці, а з другога боку — стварэння на двух узроўнях сістэмы органаў улады і кіравання з адпаведнымі паўнамоцтвамі. Разам з тым трэба было выдзеліць такса-ма і сферы, якія могуць быць адначасова аб'ектам сумес-нага кіравання Саюза і рэспублік. Пэўны вопыт у савец-кай улады наконт гэтага ўжо быў. Ён знайшоў замаца-ванне ў Пастанове УЦВК ад 1 чэрвеня 1919 г. аб ваенна-палітычным саюзе рэспублік, а таксама ў дагаворах РСФСР з абвешчанымі нацыянальнымі рэспублікамі ў 1920-1922 гг.

Прынцыповыя пытанні федэратыўнай будовы былі вырашаны ў Дагаворы аб утварэнні Саюза Савецкіх Са-цыялістычных Рэспублік, прынятым I з'ездам Саветаў Саюза ССР 30 снежня 1922 г., а затым замацаваны з улікам паправак і дапаўненняў у першай Канстытуцыі Саюза ССР (арт. 1).

Выключнай прэрагатывай СССР было прадстаўніцтва Саюза ў міжнародных адносінах; змяненне знешніх граніц Саюза, а таксама ўрэгуляванне пытанняў аб змя-ненні граніц паміж саюзнымі рэспублікамі; заключэнне дагавораў аб прыёме ў састаў Саюза новых рэспублік; аб'яўленне вайны і заключэнне міру; заключэнне знешніх дзяржаўных пазык; ратыфікацыя міжнародных дагавораў; кіраўніцтва замежным гандлем і ўстанаўленне сістэм унутранага гандлю; кіраўніцтва транспартам і

140

паштова-тэлеграфнай справай; зацвярджэнне адзінага Дзяржаўнага бюджэту СССР; арганізацыя і кіраўніцтва ўзброенымі сіламі Саюза; устанаўленне манетнай, грашо-вай і крэдытнай сістэмы, а таксама сістэмы агульнасаюз-ных, рэспубліканскіх і мясцовых падаткаў; устанаўленне права агульнай амністыі; устанаўленне сістэмы мер і ва-гаў; выданне законаў аб працы, ахове народнага здароўя, асвеце, грамадзянскім і крымінальным заканадаўстве, судовым ладзе і судаводстве. Да кампетэнцыі Саюза, што асабліва важна падкрэсліць, адносілася права ўста-наўлення асноў і агульнага плана ўсёй народнай гаспа-даркі Саюза, вызначэнне галін прамысловасці і асобных прамысловых прадпрыемстваў, якія маюць агульнасаюз-нае значэнне, устанаўленне агульных пачаткаў зем-леўпарадкавання і землекарыстання, карыстанне нетрамі, лясамі і водамі.

Паўнамоцтвы саюзных рэспублік знаходзілі адлюс-траванне ў іх праве на ўдзел у законатворчасці і ў кіраванні саюзнымі справамі. Канстытуцыя прадуглед-жвала, што ЦВК СССР складаецца з дзвюх палат: Саюз-нага Савета і Савета Нацыянальнасцей. Саюзны Савет выбіраўся з'ездам Саветаў СССР з прадстаўнікоў саюз-ных рэспублік прапарцыянальна іх насельніцтву ў саставе 414 чалавек. Савет Нацыянальнасцей утвараўся з прад-стаўнікоў саюзных і аўтаномных рэспублік (па пяць ча-лавек), прадстаўнікоў аўтаномных абласцей РСФСР — па аднаму чалавеку. Састаў Савета Нацыянальнасцей за-цвярджаўся з'ездам Саветаў СССР.

Законапраекты, разгледжаныя ЦВК СССР, ат-рымлівалі сілу закона пры ўмове прыняцця і як Саюзным Саветам, так і Саветам Нацыянальнасцей. Рознагалоссі, якія ўзнікалі, павінны былі вырашацца на сумесным па-сяджэнні палат, а пры адсутнасці згоды — на з'ездзе Са-ветаў СССР. I яшчэ адна асаблівасць. ЦВК СССР выбіраў па колькасці саюзных рэспублік чатырох сваіх старшынь.

У Канстытуцыі СССР 1924 г. заяўлялася аб абмежа-ванні суверэнітэту саюзных рэспублік толькі ў межах, указаных у Канстытуцыі, і толькі па прадметах, аднесе-ных да кампетэнцыі Саюза. Па-за гэтымі абмежаваннямі

141

кожная саюзная рэспубліка ажыццяўляла сваю дзяр-жаўную ўладу самастойна. Такім чынам, большая частка паўнамоцтваў належала саюзным органам.

Знешнім выражэннем суверэнітэту рэспублікі лічы-лася права свабоднага выхаду з СССР. На справе гэта права мела чыста дэкаратыўныя функцыі. Выхад з СССР мог разглядацца як контррэвалюцыйная акцыя, і сама распрацоўка прававой працэдуры рэалізацыі гэтага права азначала б нявер'е ў трываласць Савецкага Саюза і г. д.

Для непасрэднага кіраўніцтва асобнымі галінамі дзяржаўнага кіравання Канстытуцыя СССР прадуглед-жвала ўтварэнне 10 народных камісарыятаў, якія пад-раздзяляліся на агульнасаюзныя і аб'яднаныя (саюзна-рэспубліканскія).

Канстытуцыя змяшчала вычарпальны пералік службо-вых асоб Савета Народных Камісараў Саюза ССР. У яго ўваходзілі старшыня, яго намеснікі, 10 народных камі-сараў. Прадугледжваўся інстытут упаўнаважаных некато-рых саюзных Наркаматаў пры рэспубліканскіх урадах. Такое права мелі наркаматы па замежных справах, ваен-ных і марскіх справах, замежнаму гандлю, шляхоў зносін, пошты і тэлеграфаў.

Канстытуцыяй СССР вызначаўся састаў Савета На-родных Камісараў (урада) саюзных рэспублік: старшыня, намеснік, 10 наркомаў. 3 11 ведамстваў рэспублік чатыры наркаматы (харчавання, фінансаў, працы, рабоча-сялян-скай інспекцыі і Вышэйшы Савет народнай гаспадаркі) непасрэдна падпарадкоўваліся цэнтральным выканаўчым камітэтам і саўнаркомам рэспублік і кіраваліся ў сваёй дзейнасці таксама распараджэннямі адпаведных народ-ных камісараў СССР.

Канстытуцыя мела спецыяльную главу аб органах па барацьбе з контррэвалюцыяй. Пасля заканчэння грамад-зянскай вайны гэтыя органы былі рэарганізаваны. У па-чатку 1922 г. (Дэкрэт УЦВК ад 6 лютага 1922 г.) Усе-расійская надзвычайная камісія па барацьбе з контррэва-люцыяй, спекуляцыяй і злачынствамі па пасадзе была скасавана. Замест яе пры Народным Камісарыяце ўнутра-ных спраў было ўтворана Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне пад старшынствам Народнага камісара або

прызначанага ўрадам яго намесніка. Такая рэарганізацыя адбылася і ў іншых рэспубліках, у тым ліку і ў БССР.

Згодна з Канстытуцыяй СССР 1924 г. (арт. 61), з мэ-тай барацьбы з палітычнай і эканамічнай контррэвалю-цыяй, шпіянажам і бандытызмам пры Савеце Народных Камісараў СССР стваралася Аб'яднанае дзяржаўнае палітычнае упраўленне (АДПУ). Старшыня ўпраўлення ўваходзіў у састаў саюзнага ўрада з правам дарадчага го-ласу. У саюзных рэспубліках засноўваліся дзяржаўныя палітычныя ўпраўленні, якія ўзначальвалі ўпаўнаважаныя АДПУ. Яны дзейнічалі на аснове «спецыяльных пала-жэнняў».

142