§ 2. Роспуск урада бнр

Пакуль ішла грамадзянская вайна, а Беларусь была арэнай ваенных дзеянняў, беларускія эмігранцкія арга-нізацыі дапускалі магчымасць спрыяльнага для сябе павароту падзей. Але становішча пачало стабілізавацца, сялянскія выступленні ў ССРБ былі падаўлены, настала прымірэнне.

Супрацоўнічаючы з РСФСР, Беларуская Савецкая Рэспубліка прымала меры да ліквідацыі вынікаў вайны. Новая эканамічная палітыка, якая развязала ініцыятыву сельскага працаўніка, давала адчувальныя вынікі. Рабі-ліся першыя крокі ў нацыянальна-культурным будаў-ніцтве.

Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі і звязанай з ёю істотнай лібералізацыяй палітычнага рэжыму выяўляліся стваральныя магчымасці новага ладу. Умацоўвалася палі-тычнае і эканамічнае становішча ССРБ, палепшыўся дабрабыт народа. Інтэлігенцыя ССРБ, якая ўцягвалася ў

120

рэчышча грамадскай кансалідацыі, аддавала свае веды і прафесійны вопыт народу.

У Мінску ўважліва сачылі за працэсамі, якія адбы-валіся ў асяроддзі беларускай эміграцыі. Мяркуючы па тэзісах ЦК КП(б)Б «Беларускі рух за кардонам» (16 каст-рычніка 1921 г.), тут былі добра інфармаваны аб бела-рускіх эмігранцкіх арганізацыях, іх найважнейшых цэнт-рах, якія асталяваліся ў Літве, Латвіі, Польшчы, Чэха-славакіі. Як адзначалася ў «Тэзісах», ставілася мэта ператварэння беларускага нацыянальнага руху (асабліва ў адарванай Заходняй Беларусі) «у рух пад лозунгам аб'яд-нання беларускага народа, стварэння адзінай Беларусі і ўстанаўлення ў ёй рабоча-сялянскай Савецкай улады».

Асаблівае значэнне надавалася «размежаванню і драб-ненню» ў асяроддзі беларускай эміграцыі. Разам з тым ставілася задача «ўсё больш ці менш здаровае ў эміграцыі прыцягнуць на свой бок і выкарыстаць на тэрыторыі БССР».

Палітычная нарада членаў урада і Рады БНР у кастрычніку 1925 г. у Берліне (на нарадзе прысутнічалі Д. Жылуновіч і Ульянаў) прыняла рашэнне аб прызнанні Савецкай Беларусі ў якасці базы беларускага адраджэння. Савет Міністраў БНР пастанавіў спыніць сваё існаванне, прызнаў «Мінск адзіным цэнтрам нацыянальна-дзяр-жаўнага адраджэння Беларусі». Дакумент падпісалі А. Цвікевіч, Л. Заяц, М. Пракулевіч.

Свае мандаты адмовіліся здаць толькі некалькі чалавек, сярод іх старшыня Рады БНР П. Крачэўскі, які прыняў гэту пасаду ў 1919 г. ад В. Ластоўскага. БНР з гэтага часу прадстаўляла адна асоба, Прэзідэнт БНР, які жыў у Празе, як пісаў А. Станкевіч, «памёр у беднасці і адзіноцтве, будучы пакінуты амаль усімі беларускімі дзеячамі — былымі яго супрацоўнікамі». Партфель прэзі-дэнта ад яго ў 1928 г. дастаўся Захарку, які стаў пера-емнікам, паводле выразу А. Станкевіча, «рэшткаў бела-рускай суверэннай улады».

Многія з актыўных прыхільнікаў БНР, якія ўваходзілі ў састаў Рады БНР і яе ўрада, узначальвалі апазі-цыйныя палітычныя арганізацыі і атрымалі магчымасць вярнуцца з эміграцыі. Ленін прызнаваў (снежань 1919 г.),

121

што пераход ад капіталізму да камунізму немагчымы без выкарыстання буржуазных спецыялістаў, што гэта палі-тыка, выражаная ў ваеннай справе, павінна стаць паліты-кай унутранага будаўніцтва. Старая інтэлігенцыя шырока прыцягвалася для работы ў навуковых установах, у прыватнасці ў заснаваным у 1922 г. на базе так званай Тэрміналагічнай камісіі Інстытуце беларускай культуры. Відаць, гэтая акалічнасць паслужыла «падставай» аўтару адной з кніг, што выйшла ў гады сталінскага тэрору, каб закляйміць Навукова-тэрміналагічную камісію як «сапраўднае контррэвалюцыйнае аб'яднанне беларускіх нацыяналістаў». Такім жа гняздом шпіёнаў і шкоднікаў яму здаваўся і папярэднік АН БССР — Інстытут беларус-кай культуры.

Першымі правадзейнымі членамі Інстытута бела-рускай культуры былі I. Лёсік, Е. Ф. Карскі, С. М. Нек-рашэвіч. У спісе правадзейных членаў, членаў-карэспан-дэнтаў і членаў — супрацоўнікаў інстытута за 1925 г. ёсць прозвішчы А. Соліча, М. Доўнар-Запольскага, П. Трам-повіча, I. Серады, А. Канчэра. Цвікевічу была даверана пасада вучонага сакратара інстытута. Ён жа ўзначальваў камісію гісторыі асветы Беларусі. У канцы 1928 г. I. Лёсік, В. Ластоўскі, С. Некрашэвіч сталі правадзейнымі членамі Акадэміі навук Беларусі. В. Ластоўскі некаторы час з'яў-ляўся віцэ-прэзідэнтам АН БССР.

Нацыянальная ідэя, якую горача прапаведвала бела-руская інтэлігенцыя, — адраджэнне нацыянальнай куль-туры, стварэнне незалежнай дзяржавы — па розных прачынах не здолела заручыцца падтрымкай магутных грамадскіх сіл. Апеляцыя да слаба развітой нацыянальнай самасвядомасці беларусаў не мела сур'ёзнага поспеху.

Палітычны рух, які ставіў на мэце стварэнне бела-рускай дзяржаўнасці па заходнім узоры, не быў унутрана адзіным ні арганізацыйна, ні ідэйна. Аб гэтым сведчыць хаця б той факт, што ў 1918 г., пасля адыходу з Беларусі нямецкіх акупацыйных войск, права Рады БНР на дзяржаўнае прадстаўніцтва Беларусі адхіліў праэсэраўскі «Дэмакратычны краявы цэнтр». У 1919 г. узніклі дзве рады, якія аднолькава прэтэндавалі на ролю вышэйшага

122

органа ўлады ў Беларусі — Рада БНР і Найвышэйшая Рада.

Беларускія сацыялістычныя партыі, якія марылі аб нацыянальнай дэмакратычнай дзяржаўнасці, выношвалі нават ідэю сусветнай садружнасці народаў на федэра-тыўнай аснове, але на практыцы прыстасоўваліся да ўмоў, адыходзілі ад сваіх установак. Беларускі селянін,які супраціўляўся нямецкай, а затым польскай акупацыі, з надзеяй спадзяваўся на сілы, што дапамогуць яго вызва-ленню. Арганізацыі, якія выступалі пад сцягам белару-скага адраджэння, шукалі супрацоўніцтва з Германіяй і Польшчай, хацелі таго ці не, бралі на сябе долю адказ-насці за палітыку акупантаў на беларускай зямлі з усімі вынікамі.

Глава8

ССРБ - ДДНА 3 ЗАСНАВАЛЬНІЦ САЮЗА ССР