§6. Вызваленне Беларусі

Пасля перамогі над гітлераўскай арміяй пад Арлом і Курскам Савецкая Армія працягвала наступленне на захад і ў канцы верасня 1943 г. вызваліла ад немцаў два бела-рускія гарады Камарын (23 верасня) і Хоцімск (26 ве-расня). У Хоцімску адразу пачалі працаваць ЦК Кам-партыі Беларусі і ўрад рэспублікі. У хуткім часе немцы былі выгнаны з Навабеліцы і неўзабаве з Гомеля, куды пераехалі ўсе дзяржаўныя ўстановы рэспублікі. Такім чынам, Гомель стаў часовай сталіцай Беларускай ССР.

21—24 сакавіка 1944 г. у Гомелі адбылася сесія Вярхоўнага Савета БССР, на якой абмяркоўвалася пытанне аб вызваленні беларускіх зямель, далейшых задачах барацьбы беларускага народа супраць нямецкіх захопнікаў і бліжэйшых задачах адбудовы народнай гаспадаркі Беларускай ССР. На сесіі былі прыняты

227

законы: аб бюджэце рэспублікі на 1944 г. і аб утварэнні саюзна-рэспубліканскіх народных камісарыятаў абароны і замежных спраў. У вызваленых гарадах і вёсках пачалі працаваць фабрыкі, заводы, машынна-трактарныя станцыі, саўгасы, калгасы, аднаўлялі работу школы, бальніцы, кінатэатры і іншыя ўстановы культуры.

Летам 1944 г. пачалося новае наступленне Чырвонай Арміі, у выніку якога ўся Беларусь была вызвалена ад акупантаў. Разгром немцаў на Беларусі ўвайшоў у гісторыю як адна з найбольш выдатных вайсковых перамог у час другой сусветнай вайны. Важнае значэнне для поспеху баёў за Беларусь мелі ўдары партызан па нямецкіх тылах і дарогах. Пад ударамі чатырох франтоў, 1, 2, 3-га Беларускіх і 1-га Прыбалтыйскага, нямецкая абарона паміж Заходняй Дзвіной і Прыпяццю была знішчана на працягу аднаго тыдня. 3 ліпеня 1944 г. Чырвоная Армія ўвайшла ў Мінск, а яшчэ праз два тыдні была вызвалена ад гітлераўцаў уся Беларусь. У ходзе баёў за Беларусь у 1944 г. немцы страцілі больш за 500 тыс. забітымі, параненымі і палоннымі салдат і афіцэраў. Амаль поўнасцю была знішчана групоўка нямецкіх армій «Цэнтр», што ў 1941 г. прайшла на Усход. Перамогі, атрыманыя ў 1944 г., кардынальна змянілі ўвесь ход вайны, наблізілі поўную перамогу над ворагам, прыспешылі адкрыццё другога фронту ў Заходняй Еўропе.

Адразу пасля вызвалення ад нямецка-фашысцкіх за-хопнікаў беларускі народ прыступіў да самаадданай пра-цы па адбудове жылля, прамысловых прадпрыемстваў, сельскай гаспадаркі, гарадоў і вёсак, устаноў культуры, школ, бальніц, устаноў дзяржаўнай улады і кіраўнічага апарату. Разам з аднаўленнем дзяржаўнага апарату і ўстаноў культуры ішла татальная русіфікацыя ўсіх уста-ноў. Значная частка беларускай нацыянальнай свядомай інтэлігенцыі была вынішчана ў 30-я гады сталінскага ге-нацыду, а тыя, хто тады ўцалеў, былі знішчаны гітлераўцамі. Грамадзяне, якія працавалі пры нямецкай акупацыі ў школах або іншых культурных установах, вы-мушаны былі уцякаць з роднай зямлі з немцамі ад баль-шавіцкага тэрору. У такіх абставінах кіруючыя кадры ў БССР камплектаваліся з людзей, якіх накіравалі ў рэс-

228

публіку з Масквы, гэта называлася «дапамогай кадрамі». Так, толькі ў канцы 1943 і 1944 г. у Беларускую ССР былі накіраваны з РСФСР 2 124 кіраўнічыя работнікі. Сярод іх 9 сакратароў абкомаў, 64 сакратары райкомаў, 23 стар-шыні райвыканкомаў, 16 сакратароў абкомаў камсамола і іншыя кіруючыя работнікі¹. Такое становішча з кіруючымі кадрамі працягвалася і ў наступныя гады. На-прыклад, у 1951 г. ва ўрадзе Беларускай ССР беларусы складалі толькі 1/3 частку ўсіх міністраў. Падобная сітуацыя назіралася і ў абласных партыйных і савецкіх установах. Усё гэта прывяло да таго, што ў пасляваенны час асабліва хутка беларуская мова была пазбаўлена дзяржаўнага становішча і ўсе дзяржаўныя і партыйныя ўстановы карысталіся толькі рускай мовай, яна стала ўрадавай мовай, што і прывяло да ўсеагульнай русіфі-кацыі краю ў наступныя дзесяцігоддзі.

Матэрыяльнае становішча насельніцтва Беларусі бы-ло асабліва цяжкім, бо працягвалася вайна, а найболыл працаздольная частка насельніцтва была вынішчана нем-цамі (2,2 млн чалавек) або знаходзілася ў арміі. Асабліва цяжкім было становішча сялян, значная частка якіх была пазбаўлена сваіх хат, спаленых немцамі. Сяляне, якія працавалі ў калгасах, за сваю працу амаль нічога не ат-рымлівалі, акрамя «палачак» у табелі, і вымушаны былі яшчэ здаваць дзяржаве абавязковыя пастаўкі мяса, мала-ка, воўны і іншых прадуктаў. Дзейнічалі вельмі жорсткія крымінальныя законы, па якіх за некалькі каласкоў з калгаснага поля або некалькі кілаграмаў бульбы чалавека, больш за ўсё галодных жанчын, засуджвалі на многа год зняволення. Але і пры такіх цяжкіх умовах жыцця ў 1944 г. былі дасягнуты першыя станоўчыя поспехі па наладж-ванню ўмоў для існавання чалавека. Сялянам выдзяляўся лес на пабудову дамоў, а ў гарадах даваўся танны крэ-дыт.

У выніку перамог Чырвонай Арміі і армій ЗША, Англіі, Францыі і іншых саюзнікаў на захадзе Еўропы ў 1945 г. гітлераўская Германія 8 мая 1945 г. падпісала акт

1 Люцко А. В. Помошь ЦК ВКП(б) белорусскими руководяшими кадрами в 1943-1945 гг. // Веснік БДУ. 1972. № 2. С. 21-26.

229

аб поўнай капітуляцыі, што сведчыла аб заканчэнні вай-ны ў Еўропе. У акце аб капітуляцыі гаварылася:

«1. Мы, нижеподписавшиеся, действуя от имени Германского Верховного Командования, соглашаемся на безоговорочную капитуляцию всех наших вооруженных сил на суше, на море и в воздухе, а также всех сил, нахо-дящихся в настоящее время под немецким командовани-ем, — Верховному Главнокомандованию Красной Армии н одновременно Верховному Командованию Союзных экспедиционных сил...

6. Этот акт составлен на русском, английском и не-мецком языках. Только русский и английский тексты являются аутентичными.

Подписано 8 мая 1945 года в гор. Берлине»^1.

3 падпісаннем акта аб капітуляцыі Германіі другая сусветная вайна не скончылася, бо працягвалася вайна на Далёкім Усходзе з Японіяй. Савецкі Саюз уступіў у вайну з Японіяй 9 жніўня 1945 г. і закончыў яе 2 верасня, калі быў падпісаны акт аб капітуляцыі Японіі.

3 заканчэннем другой сусветнай вайны 4 верасня Прэзідыум Вярхоўнага Савета ССР выдаў Указ, у якім гаварылася: «В связи с окончанием войны и прекраще-нием чрезвычайного положения в стране признать, что дальнейшее существование Государственного Комитета Обороны не вызывается необходимостью, в силу чего Государственный Комитет Обороны упразднить и все его дела передать Совету Народных Комиссаров

ссср»².

Перамога народаў Савецкага Саюза і яго арміі над гітлераўскай Германіяй і мілітарысцкай Японіяй у вайне 1941 — 1945 гг. мела сусветна-гістарычнае зна-чэнне. Многія народы Еўропы былі выратаваны ад каланіяльнага рабства або нават ад поўнага зні-шчэння. Пераход да мірнай працы на Беларусі патра-баваў ад людзей самаадданай працы і цяжкіх высілкаў. Разам з аднаўленнем прамысловых прад-

1. Великая Отечественная война Советского Союза 1941—1945. Краткая история. М., 1970. С. 512—513.

2. Тамсама. С. 555.

прыемстваў у гарадах пачалося будаўніцтва новых за-водаў і фабрык, школ, тэхнікумаў і іншых устаноў асветы і культуры.

Пасля перамогі ў вайне людзі спадзяваліся, што сталінскі таталітарны рэжым хоць трохі аслабне, але на Беларусі зноў пайшлі арышты і высылкі ні ў чым не вінаватых людзей. Найбольш жорсткія рэпрэсіі пра-водзіліся супраць нацыянальна свядомай інтэлі-генцыі, настаўнікаў, якія працавалі ў школах пад час акупацыі.

Гераічная барацьба беларускага народа з гітлераўскай Германіяй садзейнічала павышэнню аўтарытэту Белару-скай ССР на міжнароднай арэне.