Глава9 дзяржаўнае будаўніцтва ва ўмовах шматукладнасці эканомікі

I лібералізацыі палітычнага рэжыму

(1921-1929)

§ 1. Агульны стан эканомікі і культуры

Да пачатку 1921 г. народная гаспадарка Беларускай ССР была амаль што зруйнавана. У ходзе вайны нямецкай і польскай акупацыяй знішчаны былі прамысловыя прад-прыемствы, разрабавана сельская гаспадарка, перасталі працаваць школы і іншыя культурна-асветніцкія ўстано-вы. Зруйнаванню эканомікі ў значнай ступені садзейні-чала палітыка так званага «ваеннага камунізму», што пра-водзілася на савецкай частцы Беларусі, калі былі нацыя-налізаваныя не толькі буйныя, але і дробныя прамысло-выя прадпрыемствы, што вяло да безгаспадарчасці. Сель-скую гаспадарку руйнавалі грабяжы розных харчатрадаў і харчразвёрстка, у выніку чаго пасяўныя плошчы ска-раціліся ў два разы.

Разбуранымі былі грашова-крэдытная сістэма і ган-даль. Харчразвёрстка і забарона прыватнага гандлю пры-вялі да таго, што вытворца тавараў не быў зацікаўлены ў вырабе сваёй прадукцыі. Дзяржаўнага гандлю не было, дзейнічала сістэма адміністрацыйна-бюракратычнага раз-меркавання. Такі стан эканомікі прывёў да таго, што ў 1920—1921 гг. у Расіі і часткова ў Беларусі пачаўся голад. У такіх абставінах у Маскве ў сакавіку 1921 г. адбыўся Дзесяты з'езд РКП(б), які прыняў пастанову аб пераходзе ад палітыкі ваеннага камунізму да новай эканамічнай палітыкі (нэп).

21 сакавіка 1921 г. быў выдадзены дэкрэт УЦВК «Аб замене харчовай і сыравіннай развёрсткі натуральным падаткам», затым былі выдадзены пастановы СНК БССР,

144

паводле якіх сялянам дазвалялася свабодна распараджацца сваёй прадукцыяй пасля выканання абавязковай здачы харчпадатку, што стымулявала развіццё сельскай гаспадаркі.

Важнае значэнне ў аднаўленні сельскай гаспадаркі, а разам з ёю і ўсёй эканомікі меў закон Прэзідыума ЦВК БССР ад 7 верасня 1922 г. аб працоўным землекары-станні. Сялянам дазвалялася самім выбіраць формы зем-лекарыстання з правам выхаду на хутары, надзяленнем малазямельных і беззямельных сялян дадатковай зям-лёй.

У гарадах была дазволена прыватная прадпры-мальніцкая дзейнасць, адчыняліся прыватныя прадпры-емствы, ажывіўся прыватны гандаль. Усё гэта прывяло да таго, што пачаўся хуткі ўздым усіх галін эканомікі рэс-публікі. У канцы 1923 г. быў утвораны Вышэйшы савет народнай гаспадаркі БССР, які каардынаваў і накіроўваў развіццё народнай гаспадаркі. Да пачатку 1925 г. сель-ская гаспадарка і прамысловасць дасягнулі даваеннага ўзроўню. У 1925/26 гаспадарчым годзе валавая пра-дукцыя цэнзавай прамысловасці БССР перавысіла ўзро-вень 1913 г. на 28,5%. За аднаўленчы перыяд у цэнзавай прамысловасці было пабудавана 106 і перабудавана 97 фабрык і заводаў. Валавая прадукцыя сельскай гаспа-даркі ў 1925/26 гаспадарчым годзе перавысіла даваенны ўзровень на 12,2%, пасяўныя плошчы павялічыліся на 7,9%. Хуткі рост эканомікі і дабрабыту асноўнай масы грамадзян працягваўся да канца 1928 г.

Правядзенне нэпа садзейнічала і развіццю беларускай культуры, адкрыліся новыя школы, тэхнікумы, Беларускі дзяржаўны універсітэт і іншыя вышэйшыя навучальныя ўстановы. У 1929 г. была ўтворана Акадэмія навук. Вялі-кая работа праводзілася па ліквідацыі непісьменнасці ся-род дарослага насельніцтва рэспублікі. У гэты ж час пра-водзіліся мерапрыемствы па стрымліванню русіфікацыі дзяржаўных устаноў і пераводу іх на беларускую мову. Згодна з Пастановай ЦВК БССР ад 15 ліпеня 1924 г. «Аб практычных мерапрыемствах па правядзенню нацыя-нальнай палітыкі», усе дзяржаўныя ўстановы Беларускай ССР абавязаны былі сваё справаводства перавесці на бе-ларускую мову на працягу трох гадоў.

145

У перыяд нэпа былі выпрацаваны новыя тэарэтычныя і практычныя асновы спалучэння камандна-адміністра-цыйнай сістэмы з гаспадарчаразліковай, што давала маг-чымасць і дзяржаўным прадпрыемствам удзельнічаць у таварна-рыначных адносінах, праяўляць ініцыятыву ў правядзенні рэнтабельнай гаспадаркі. З ліквідацыяй нэпа сталі абмяжоўвацца гаспадарчаразліковыя адносіны і пе-раважаць камандна-адміністрацыйныя метады кіравання гаспадаркай. Асабліва адмоўна гэта адбілася на сельскай гаспадарцы, дзе рэзка ўпала вытворчасць збожжа, мяса, малака і іншых прадуктаў. У сувязі з гэтым у рэспубліцы была ўведзена карткавая сістэма размеркавання хлеба, цукру, масла, круп і іншых прадуктаў харчавання. З кан-цом нэпа скончылася і беларусізацыя рэспублікі.