1.2 Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення: правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце маўлення, дарэчнасць, вобразнасць

Словазлучэнне «культура маўлення» ўжываецца ў трох асноўных значэннях:

1. Культура маўлення — гэта раздзел мовазнаўства, які вывучае маўленчае жыццё грамадства ў вызначаную эпоху і ўсталёўвае на навуковай аснове правілы карыстання мовай як асноўным сродкам зносін людзей, прыладай фарміравання і выразу думак. Іншымі словамі, словазлучэнне «культура маўлення» ў гэтым значэнні — вучэнне аб сукупнасці і сістэме камунікатыўных якасцяў маўлення.

2. Культура маўлення — гэта нейкія яго прыметы і ўласцівасці, сукупнасць і сістэмы якіх кажуць аб маўленчай камунікатыўнай дасканаласці.

3. Культура маўлення — гэта сукупнасць навыкаў і ведаў чалавека, якія забяспечваюць мэтазгоднае і лёгкае ўжыванне мовы ў любых мэтах зносін, валоданне нормамі вуснай і пісьмовай літаратурнай мовы (правіламі вымаўлення, націску, словаўжывання, граматыкі, стылістыкі), а таксама ўменне выкарыстаць выразныя сродкі мовы ў розных умовах зносін у адпаведнасці з мэтамі і зместам маўлення.

Культура маўлення — гэта не толькі уменне правільна, прыгожа, пераканаўча гаварыць, але і агульная культура чалавека, яго знешні выгляд, адзенне, манеры, уменне лагічна і дакладна мысліць і аптымальна выражаць думкі, адэкватна апісваць моўнымі сродкамі любыя жыццёвыя і вытворчыя сітуацыі, правільна, без памылак складаць і афармляць разнастайныя пісьмовыя дакументы, дарэчна і ўмела выкарыстоўваць усе стылістычныя рэсурсы мовы.

Галоўныя кампаненты культуры маўлення — правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чыстата, багацце, або разнастайнасць, выразнасць, дарэчнасць і сцісласць [3, с. 72—73; 76—79].

Правільнасць маўлення заснавана на прытрымліванні літаратурных норм пры ўжыванні мовы, якія выпрацаваны грамадствам і кадыфікаваны (замацаваны афіцыйна як абавязковыя для выканання) у граматыках і слоўніках (звычайна акадэмічных выданняў). Літаратурная норма забяспечвае сацыяльнае адзінства мовы, узаемаразуменне паміж усімі носьбітамі ўсіх разнавіднасцяў (дыялекты, жаргоны і інш.) мовы.

Важнасць, істотнасць, аўтарытэтнасць літаратурных норм і правіл у змененым выглядзе падмацоўваецца ўрадавымі пастановамі, якім папярэднічаюць разнастайныя абмеркаванні неабходнасці такіх змен моўных правіл з улікам думак спецыялістаў, усіх, хто мае дачыненне да працы са словам.

Толькі ў ХХ ст. прыняты дзве ўрадавыя пастановы (1933, 1957), у якіх афіцыйна зацверджаны пэўныя змены ў літаратурных нормах беларускай мовы.

Дакладнасць маўлення заключаецца ў сэнсавай адпаведнасці яе асобных слоў, выказванняў знешнім рэаліям, сітуацыям або паняццям аб іх, а таксама ў выкарыстанні адзінак маўлення ў тых значэннях, што замацаваны за імі моўнай практыкай і прадстаўлены ў адпаведных кадыфікаваных лінгвістычных даведніках.

Дакладнасць служыць абавязковым кампанентам лагічнасці, з дапамогай якой устанаўліваюцца несупярэчлівыя, паслядоўныя, адпаведныя рэчаіснасці сэнсавыя сувязі паміж часткамі выказвання. Такім чынам, лагічнасць выходзіць за межы слова і праяўляецца ў сказе, у галіне сінтаксіса. Лагічныя сувязі рэалізуюцца адпаведнымі сінтаксічнымі канструкцыямі, у якіх значную ролю адыгрываюць складаныя злучнікі тыпу, таму …, што, калі …, то, раз …, так, як толькі …, дык і інш., парадкам слоў. Лагічнасць праяўляецца таксама ў адпаведнасці выказвання тым або іншым падзеям, з’явам, фактам знешняй рэчаіснасці, у адэкватнасці думкам, паняццям, суджэнням. Лагічнасць павінна прымяняцца і па-за межамі сказа да выступленняў, дакладаў, артыкулаў і г. д., якія звычайна будуюцца па лагічнай схеме, маюць устойлівую кампазіцыю: уводзіны (уступ) — асноўная частка — заключэнне. Да таго ж асноўныя палажэнні кожнай такой часткі павінны арганічна і лагічна звязвацца паміж сабой.

Дарэчнасць маўлення звязана з дакладнасцю і лагічнасцю і яе сутнасць заключаецца ў выкарыстанні моўных сродкаў з поўнай адпаведнасцю тэме гаворкі, сітуацыі, або кантэксту, мэце выказвання, колькаснаму і якаснаму складу аўдыторыі (слухачоў, чытачоў, іх узросту, прафесіі, адукаванасці, полу, настрою, месцу жыхарства і іншым асаблівасцям), выбранаму стылю маўлення, часу і ўмовам зносін. Недарэчна ўжываць у сяброўскай размове кніжныя, афіцыйна-дзелавыя выразы, і наадварот, у афіцыйна-дзелавым, навуковым сты-лях — гутарковыя ці прастамоўныя словы, бо гэта можа сведчыць не толькі пра нізкую культуру маўлення, але і выклікаць недавер у слухача (слухачоў) да выказанай інфармацыі.

Адной з якасцяў добрага маўлення з’яўляецца яго чысціня. Чысціня мае на ўвазе адсутнасць у маўленні элементаў, якія з’яўляюцца чужымі літаратурнай мове. Вылучаюцца наступныя адзінкі, якія парушаюць чысціню маўлення чалавека:

1. Дыялектызмы парушаюць чысціню літаратурнага маўлення, асабліва афіцыйнага, аднак варта памятаць, што дыялектызмы — словы, уласцівыя пэўнай сістэме. Гэта азначае, што ў народнай мове вузкай тэрыторыі яны не з’яўляюцца няправільнымі.

2. Засмечваюць маўленне і так званыя словы-паразіты. Гэта словы, якія ў ізаляваным выглядзе не выклікаюць ніякага асуджэння. Ужытыя без неабходнасці, па звычцы, для запаўнення паўзаў, яны з’яўляюцца «смеццем» у маўленні. Часта такімі словамі становяцца: значыць, вось, ці бачыце, уласна кажучы, так сказаць і г. д.

3. У літаратурнай прамове не дапушчаюцца прастамоўныя словы. Звычайна гэта грубаватыя словы адмоўнага зместу, уласцівыя простаму, нязмушанаму або нават грубаватаму вусноваму маўленню. Да прастамоўных блізкія словы вульгарныя, якія не павінны ўжывацца ў літаратурным маўленні.

4. Засмечваюць літаратурнае маўленне жаргонныя словы, г. зн. словы, характэрныя для пэўнай групы людзей (сацыяльнай, прафесійнай і інш.). Гэта звычайна скажоныя, няправільныя словы.

5. Варта пазбягаць ужыванне так званых канцылярызмаў — слоў, словазлучэнняў і нават цэлых выказванняў, якія ўжываюцца ў справавых («канцылярскіх») дакументах як устойлівы штамп, шаблон. У справавых паперах такія штампы неабходныя, бо дакументы патрабуюць устойлівай формы. У штамп рызыкуе ператварыцца любое слова, нават вельмі каштоўнае, калі яго стануць ужываць вельмі часта, механічна. Гэта адбылося, напрыклад, са словамі спыніцца, пытанне і інш. (напрыклад, спынюся на пытанні, спынюся на недахопах, на паспяховасці; прадумаць пытанне, падняць пытанне, паставіць пытанне).

6. Варта пазбягаць празмернага ўжывання пазычаных слоў.

Багацце маўлення залежыць ад разнастайнасці ўжытых моўных сродкаў. Выказванне адной і той жа думкі рознымі і разнастайнымі моўнымі сродкамі, як правіла, з‘яўляецца вынікам яе многааспектнай і глыбокай асэнсаванасці, добрай засвоенасці, служыць надзейнай падставай для таго, каб вытлумачыць яе ясна, зразумела.

Выразнасць маўлення звязана з нагляднасцю, вобразнасцю, малюнкавасцю вербальнага афармлення думак і забяспечваецца дарэчным, умелым ужываннем такіх стылістычных сродкаў, як эпітэты, метафары, параўнанні, фразеалагізмы, парэміі (прыказкі, прымаўкі), перыфразы і інш., каб аптымальна і яскрава данесці да адрасатаў неабходную думку. Фанетычныя і сінтаксічныя сродкі выразнасці вызначаюцца выкарыстаннем усіх інтанацыйных характарыстык маўлення, адпаведнай яснай дыкцыі, рэкамендаваных літаратурных норм вымаўлення і асобных гукаў, і іх спалучэнняў, ужываннем правільных канструкцый спалучэння слоў і канструкцый сказаў.