Гласарый

Агульнанавуковы тэрмін — тэрмін, якія выкарыстоўваецца ў розных галінах навукі і належыць навуковаму стылю мовы ў цэлым.

Вузкаспецыяльны тэрмін — тэрмін, які замацаваны за пэўнымі навуковымі дысцыплінамі, галінамі вытворчасці і тэхнікі.

Дэтэрміналагiзацыя — працэс, калі тэрмiн пачынае ўжывацца па-за межамi вузкай спецыяльнай сферы i набывае агульналiтаратурны статус.

Тэрмін (ад лац. terminus — граніца, мяжа) — спецыяльнае слова ці словазлучэнне, створанае для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў.

Тэрміналогія — раздзел мовазнаўства, які вывучае сістэму тэрмінаў, іх граматычную арганізацыю і законы функцыянавання .

Тэрміны-інтэрнацыяналізмы — словы або спалучэнні слоў, пашыраныя ў многіх няроднасных мовах і агульнапрынятыя ў міжнароднай тэрміналогіі, якія супадаюць па сваёй знешняй форме і лексічным значэнні.

Пытанні для самападрыхтоўкі

1. Што такое тэрмін? Якія існуюць канцэпцыі па вызначэнні дадзенага паняцця?

2. Якія тэрміны адносяцца да агульнанавуковых, міжнавуковых, вузка-спецыяльных? Прывядзіце прыклады.

3. Назавіце прыметы, па якіх тэрміны і прафесіяналізмы адрозніваюцца паміж сабой.

4. Сфармулюйце патрабаванні, якія прад’яўляюцца да тэрміна.

5. Якія спецыфічныя рысы набывае аманімія ў тэрміналогіі?

6. Ці адрозніваецца антанімія ў тэрміналогіі ад гэтай жа лексіка-семантычнай з’явы ў агульналітаратурнай мове?

7. Ахарактарызуйце асноўныя этапы развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі.

8. Які прынцып быў пакладзены ў аснову фарміравання тэрміналагічнай лексікі стваральнікамі беларускай тэрміналогіі ў 20-я гг. ХХ ст.?

9. Якімі шляхамі адбывалася фарміраванне беларускай тэрміналогіі?

Трэнінг уменняў

Заданне 1. З названых тэрмінаў вызначце спрадвечнабеларускія і запазычаныя. Назавіце прыкметы запазычанасці.

◊ Эмбарга, фірма, акрэдытыў, амартызацыя, арэнда, вартасць, брокер, бюджэт, выдаткі, дэвальвацыя, спадчына, спадчыннік, дэфіцыт, менеджмент, імпарт, карыснасць, ноў-хаў, статус, міграцыя, інфляцыя, маёмасць, маркетынг, скарбнік, неплацежаздольнасць, брокер, прыватызацыя, субсідыя, уклад, фінансы, іпатэка, эканоміка, банк, маркетынг, тэндэр, разлік, растратнік, спажывецкая вартасць, таваразварот, пазычковец, біржа, валюта.

▲ Экспертыза, фірма, штраф, абаліцыя, вартасць, натарыят, бюджэт, фонд, спадчына, карыснасць, ноў-хаў, статус, маёмасць, скарбнік, ідэнтыфікацыя, арышт, уклад, фінансы, адмова, банк, тэндэр, разлік, растратнік, асартымент, кодэкс, спадчыннік, дэпартацыя, пазычковец, запазычанасць, аўкцыён, агрэман, благі, абанент, ордэр, парытэт, тарыф, тэстамент, адказ, галіна, эквівалент, штраф, дэкларацыя.

■ Купюра, запазычанасць, інвестар, квота, перпендыкулярнасць, інвестыцыя, манаполія, талака, цвёрдасць, адхіленне, дэфармацыя, тэрмічны, канфігурацыя, арыенцір, інструмент, кампаноўка, шыйка, патрон, цэнтр, дэталь, эфектыўнасць, сутнасць, злучэнне, каэфіцыент, мікрагеаментрыя, вуглярод, штампоўка, цэнаўтварэнне, цыліндр, люнеты, форма, абанент, ордэр, антыкаразійны, абразіў, эквівалент, тэхналогія, машынабудаванне, матэрыял, фрэзіроўка, глыбіня, штраф.

Заданне 2. Прачытайце тэкст. Вызначце ў ім іншамоўныя словы. Якія іх прыметы? Якія тэрміны выкарыстаны ў тэксце і якія яны паводле паходжання?

◊ Грошы — гэта асобы тавар, які выконвае ролю ўсеагульнага эквіваленту пры абмене тавараў. Грошы як усеагульны эквівалент выконваюць некалькі функцый. Асноўныя з іх — мера вартасці (каб ацаніць кошт тавару, неабходна параўнаць яго з коштам грошай), сродак абарачэння (за куплены тавар прадавец выручае грошы, за якія купляе новы тавар), сродак накаплення (калі пасля рэалізацыі тавару грошы выключаюцца з абарачэння).

Празмерны выпуск (эмісія) грошай у абарачэнне выклікае інфляцыю. Рост інфляцыі дэстабілізуе эканоміку і вымушае дзяржаву прымаць антыінфляцыйныя меры ў межах грашовага абарачэння. Сярод іх: дэфляцыя — змяншэнне грашовай масы шляхам зняцця з абарачэння лішкавых папяровых грошай; нуліфікацыя — замена старых грашовых знакаў новымі (у меншай колькасці); дэнамінацыя — змена намінальнай вартасці грашовых знакаў разам са зменай у такой жа прапорцыі цэн, тарыфаў, аплаты працы і іншых плацяжоў; дэвальва-цыя — афіцыйнае зніжэнне вартасці грашовых адзінак шляхам заканадаўчага змяншэння залатога забеспячэння грашовай адзінкі ці зніжэнне курсу папяровых знакаў у адносінах да золата ці замежнай валюты; рэвальвацыя — афіцыйнае павышэнне залатога забеспячэння грашовай адзінкі ці павышэнне яе курсу ў адносінах да замежнай валюты.

▲ Юрыдычны склад правапарушэння — гэта ўнутраная структура правапарушэння, яго будова. Элементы юрыдычнага складу правапарушэння з’яўляюцца своеасаблівымі індыкатарамі, якія дазваляюць правесці ідэнтыфікацыю правапарушэння з яго азначэннямі, якія замацаваны ў дзеючым праве. Звычайна выдзяляюць чатыры элементы юрыдычнага складу правапарушэння: суб’ект правапарушэння, аб’ект правапарушэння, суб’ектыўны бок правапарушэння, аб’ектыўны бок правапарушэння.

Суб’ектамі правапарушэння з’яўляюцца тыя ўдзельнікі грамадскіх адносін, якія ўчынілі дзеянне, якое адпавядае ўсім прыметам правапарушэння. У самым агульным плане суб’ектамі правапарушэнняў могуць быць усе віды ўдзельнікаў прававых адносін.

Існуе шчыльная ўзаемазалежнасць паміж удзельнікамі прававых адносін, тымі суб’ектамі, якія ствараюць права, і тымі суб’ектамі, якія здзяйсняюць правапарушэнні. У прынцыповым плане гэта адно і тое ж кола ўдзельнікаў сацыяльнага жыцця, якія выступаюць у розных іпастасях і ў розных якасцях пры стварэнні права, рэалізацыі права і ў выпадках здзяйснення правапарушэння. Не існуе такіх прававых адносін і такіх суб’ектаў праваадносін, якія б не парушаліся і якія б не парушалі прававых адносін. Іншая справа, што характар і змест правапарушэнняў будзе розным, як рознай будзе і юрыдычная адказнасць.

■ Аб’екты сучаснай тэхнікі даволі разнастайныя: аўтамабіль, самалёт, камбайн, металаапрацоўчы станок, гадзіннік і інш. Не хапіла б жыцця аднаго даследчыка, каб вывучыць толькі геаметрычныя формы машын і механізмаў, створаных інжынерамі. Аднак пры ўсёй разнастайнасці аб’екты тэхнікі маюць шмат агульных рыс і ўласцівасцей, што значна спрашчае іх вывучэнне. Як самі складаныя аб’екты, так і іх часткі можна класіфікаваць па пэўных прыкметах. Для апісання такіх прыкмет уводзяцца абагульняючыя тэрміны.

У тэарэтычнай механіцы вывучаюцца толькі агульныя механічныя ўласцівасці згаданых аб’ектаў. Каб скараціць іх апісанне, усе аб’екты тэхнікі ў далейшым пры вывучэнні іх механічных уласцівасцей будзем называць механічнымі сістэмамі. У рэальных складаных аб’ектах тэхнікі яны аб’ядноўваюцца з электрычнымі, гідраўлічнымі і іншымі сістэмамі. Па геаметрычных прыкметах механічныя сістэмы можна падзяліць на лінейныя, плоскія і прасторавыя. Тут будуць разглядацца толькі плоскія сістэмы. Іх знешняя прыкмета: усе часткі, якія ўтвараюць плоскую механічную сістэму, маюць агульную плоскасць сіметрыі, да якой прыводзяцца і сілы, што дзейнічаюць у сістэме. Плоскія сістэмы, у сваю чаргу, могуць быць нерухомымі (ураўнаважанымі) і рухомымі (механізмамі). Далей будуць вывучацца ўраўнаважаныя сістэмы, іншымі словамі, пытанні статыкі механічных сістэм.

Заданне 3. Размяркуйце словы па наступных трох групах: а) нетэрміналагічная лексіка (агульнаўжывальныя словы літаратурнай мовы); б) агульнанавуковая лексіка (міжгаліновая); в) уласнатэрміналагічная лексіка.

* Аналіз, урок, профіль, асяроддзе, атрымаць, разьба, дэфіцыт, апісваць, алгарытм, бухгалтэрыя, вынік, будаваць, капітал, метад, акцыя, гіпотэза, выдаткі, даследаванне, банк, велічыня, з’ява, мадэль, параметр, сабекошт, вызначаць, закон, праблема, канстытуцыя, павысіць, падрыхтаваць, цэнаўтварэнне, падатак, гарантыі, доказ, навучанне, інфляцыя, сінтэз, сістэма, парушальнік, спосаб, працэс, прынцып, высокі, нарэзванне, кампенсацыя, вялікі, тэарэма, мерапрыемства, дэвідэнт, год, дыяметр, пайшчык, пошліна, уласцівасць, умова, злачынства, элемент, функцыя, разглядаць, знешні гандаль.

Заданне 4. Знайдзіце ў тэксце агульнанавуковыя тэрміны і перакладзіце іх на беларускую мову.

◊ Обобщенные результаты исследований создают научные основы национальной экономики, которые включают совокупность ключевых теоретико-методологических, концептуальных, научно-методических, инструментально-прикладных положений и, прежде всего, понятийно-категориальный аппарат, методологические императивы и методический инструментарий. Наиболее эффективным научным методом в исследовании экономических комплексов зарекомендовал себя системный подход. В соответствии с его принципами система представляет собой упорядоченное множество элементов, объединяемых взаимодействиями и отношениями в единое целое. Устойчивая совокупность элементов (компонентов, подсистем) и их отношений образует структуру системы, определяющую закономерности ее функционирования, свойства и характеристики, проявляющиеся в поведении при взаимодействии с внешней средой.

▲ Методология налоговой криминалистики — это система сбалансированных методов, обеспечивающих расследование, обвинение и защиту по уголовным делам в сфере обеспечения безопасности в налоговой сфере.

Многофункциональные подходы к пониманию сущности и роли экономической безопасности отражают важнейшие характеристики понятия и многогранно отражают собой различные формы, средства и методы криминалистического многовариантного и разнонаправленного обеспечения экономической безопасности, которые могут технологически обеспечиваться. Многофункциональный и многовариантный подход необходим для того, чтобы можно было разработать адекватную систему криминалистического противодействия системе угроз.

■ В комплекс для водоструйной резки входят: насос высокого давления; режущая головка; координатный стол и приводы перемещений режущей головки; разводка высокого давления; система подачи абразива (для гидроабразивной резки); система числового программного управления. Дополнительно комплекс может оснащаться: устройством для предотвращения столкновений режущей головки с заготовкой; системой из нескольких режущих головок; механической системой предварительного просверливания; ловушкой струи воды, гасящей ее энергию и служащей также для сбора отработанного абразива, и рядом других.

Гидрорежущие станки обладают разной степенью универсальности и автоматизации, в том числе изготавливаются и в виде роботизированных комплексов.

Заданне 5. Знайдзіце ў тэксце вузкаспецыяльныя тэрміны і перакладзіце іх на беларускую мову.

◊ Анализ международного опыта эволюции рыночных экономик показывает, что многие страны мира развивались под воздействием европейской идеи прогресса. Благодаря влиянию европейской культуры (системного плюрализма, разнообразия религиозных и культурных традиций, высокой степени индивидуальной предприимчивости, растущей дифференциации об­щественных структур) во многих странах мира смогли одновре­менно вызреть множественные предпосылки развития рыноч­ной экономики: экономические, правовые, политические, идей­но-культурные, социально-психологические, цивилизационные.

В силу многовековых связей с европейскими государствами Беларусь восприняла многие черты европейской культуры. Од­нако ее географическое положение в центре Европы, историческое тяготение к славянской культуре, многолетнее вхождение в единый народнохозяйственный комплекс бывшего СССР накладывают долговременный отпечаток на геополитическую ситуацию в стране, выработку ориентиров внешней политики, предпочтений и принципов включения в межгосударственные структуры. Всесторонний учет этих аспектов, а также присущих Беларуси геополитических, географических, социально-экономических, экологических, демографических и других особенностей является важнейшей методологической предпосылкой выбора направлений, моделей и механизмов развития национальной экономики.

▲Мониторинг угроз экономической безопасности с помощью аналитических индикаторов дает возможность выявить критические «болевые» точки и использовать их в качестве пороговых значений экономической безопасности. Пороговые значения — это предельные величины, несоблюдение которых сигнализирует о нарушениях в развитии различных элементов общественного воспроизводства, приводящих к формированию негативных, разрушительных тенденций в области национальной безопасности в целом и ее экономической составляющей.

Налоговая криминалистика — это отрасль фундаментальной классической криминалистики, содержащей информацию о закономерностях совершения и расследования преступлений в сфере обеспечения налоговой безопасности.

■ В комплекс для водоструйной резки входят: насос высокого давления; режущая головка; координатный стол и приводы перемещений режущей головки; разводка высокого давления; система подачи абразива (для гидроабразивной резки); система числового программного управления. Дополнительно комплекс может оснащаться: устройством для предотвращения столкновений режущей головки с заготовкой; системой из нескольких режущих головок; механической системой предварительного просверливания; ловушкой струи воды, гасящей ее энергию и служащей также для сбора отработанного абразива, и рядом других.

Гидрорежущие станки обладают разной степенью универсальности и автоматизации, в том числе изготавливаются и в виде роботизированных комплексов.

Насос высокого давления обеспечивает создание сверхзвуковой струи жидкости как режущего инструмента. Разработана универсальная принципиальная гидравлическая схема, где в качестве усилителя давления используется специальный мультипликатор двустороннего или одностороннего действия.

Заданне 6. Утварыце з прыведзенымі словамі словазлучэнні так, каб у адным выпадку яны былі тэрміналагічнымі, а ў другім — свабоднымі словазлучэннямі.

* Клетка, ансамбль, база, бар’ер, хваля, выраз, дроб, клас, ліст, поле, сіла, ланцуг, рэакцыя, стан, вузел.

Заданне 7. Да прыведзеных тэрмінаў падбярыце антанімічныя. Паразважайце над з’явай антаніміі ў навуковым выкладзе.

◊ Знешні гандаль, складанне, ірацыянальны лік, дапаможны цэх, ускосныя выдаткі, сіметрыя, дэфляцыя, крохкасць, актыўнасць, рэвальвацыя, узбуджэнне, рэнтабельнасць, баланс.

▲ Рэальнасць выканання судовага рашэння, абвінаваўчае заключэнне, адваротныя патрабаванні, агульная ўласнасць, адтэрміноўка выканання прысуду, арышт, вета, жылое памяшканне, папярэдняе зняволенне, раскрадальнік.

■ Адзінкавая вытворчасць, асноўныя пытанні, прапускная здольнасць, сінхранізацыя аперацый, каляровыя металы, гаручыя сумесі, вонкавае тачэнне, адначасовая апрацоўка, ручная аперацыя, элементарная аперацыя, шарахаватасць паверхні.

Заданне 8. Да прыведзеных тэрмінаў падбярыце беларускія адпаведнікі, выкарыстоўваючы словы для даведак. Паразважайце над асаблівасцямі сінаніміі ў навуковым выкладзе.

◊ Бартэр, ліцэнзія, кантракт, экспарт, бізнесмен, адміністрацыя, альянс, рашэнне, бясконцасць, крэдыт, офіс, субсідыя, дэвальвацыя, імпарт, аб’яднанне, індэкс, эмісія.

Словы для даведак: кіраўніцтва, лічбавы паказчык, саюз, бязмежнасць, аб’яднанне, залог, прадпрымальнік, пазыка, доўг, кантора, дапамога, падтрымка, выпуск, зніжэнне, маёмасць, дзялок, мена, дазвол, вываз, развязак, увоз, пагадненне.

▲ Ліцэнзія, кантракт, адміністрацыя, альянс, рашэнне, бясконцасць, офіс, аб’яднанне, індэкс, абаліцыя, авіза, аферта, ідэнтыфікацыя, імпічмент.

Словы для даведак: адмена рашэння, атаясамліванне, кіраўніцтва, лічбавы паказчык, саюз, бязмежнасць, аб’яднанне, прапанова, паведамленне, залог, доўг, адхіленне, кантора, дапамога, маёмасць, дазвол, развязак, пагадненне.

■ Ліцэнзія, кантракт, адміністрацыя, бясконцасць, эксперымент, інтэграцыя, эфектыўнасць, тэрмічны, каэфіцыент, гравітацыя, шурпатасць, кампенсаваць.

Словы для даведак: нягладкі, кіраўніцтва, вопыт, бязмежнасць, аб’яднанне, прапанова, паведамленне, прыцягненне, выніковасць, ураўнаважыць, лікавы множнік, адхіленне, цеплавы, дапамога, маёмасць, дазвол, пагадненне.

Заданне 9. Да прыведзеных азначэнняў падбярыце тэрміны, выкрыстоўваючы словы для даведак.

◊ 1. Фактычна, на справе.

2. Мерапрыемствы дзеля аховы правоў і інтарэсаў асоб, якія не могуць самі весці сваіх спраў.

3. Заснаваны на беспярэчным падпарадкаванні ўладзе, аўтарытэту.

4. Даход, які выплочваецца трымальнікам акцый акцыянернага таварыства з яго прыбытку па выніках гаспадарчай дзейнасці за год на падставе рашэння агульнага сходу акцыянераў.

5. Фізічная або юрыдычная асоба, дзейнасць якой сканцэтравана на перапродажы тавараў, а таксама каштоўных папер і валют.

6. Перапаўненне сферы абарачэння грашовымі знакамі і, як вынік, іх абясцэньванне.

7. Гандаль, усе віды аперацый, звязаныя з атрыманнем прыбытку.

8. Норма, у межах якой дазволена карыстацца чым-небудзь, выдаткоўваць што-небудзь.

Словы для даведак: апека, прэйскурант, дэ-факта, рынак, аўтарытарны, дылер, інфляцыя, субсідыя, камерцыя, ліміт, такса, дывідэнд, прагноз.

▲ 1. Выкарыстанне канкрэтнага права, якое належыць суб’екту супраць інтарэсаў іншага суб’екта.

2. Скарга на прысуд або рашэнне суда, якія не набылі законнай сілы.

3. У сучасным праве: пастанаўленне суда 1-й інстанцыі, якім грамадзяскае справа ажыццяўляецца па сутнасці.

4. Від галасавання, пры якім адсутнічае кантроль за волевыяўленнем галасуючага.

5. Грашовае выражэнне маёмасных патрабаванняў, заяўленных істцом у судзе або арбітражы.

6. Калектыўная ўласнасць асобных кааператываў, іх аб’яднанняў.

7. У крымінальным працэсе разгляд судом справы пры адсутнасці адсутнага.

8. Урэгуляваныя нацыянальным заканадаўствам ці міжнароднымі пагадненнямі аперацыі, прадметам якіх з’яўляюцца валютныя каштоўнасці.

Словы для даведак: касацыйная скарга, рашэнне судовае, завочны разгляд справы, тайнае галасаванне, валютныя аперацыі, цана іску, вета, злоўжыванне правам, адкліканне суддзяў, кааператыўная ўласнасць, вахтавы метад.

■ 1. Паслядоўнасць, паступовасць у размяшчэнні чаго-небудзь, пры пераходзе ад аднаго да другога.

2. Апрацоўка паверхні металу, драўніны і пад. трэннем для надання гладкасці, пэўнай формы.

3. Прыстасаванне, якім пампуюць вадкасць, газ; насос.

4. Праверка дзялення якога-небудзь вымяральнага прыбора.

5. Сталёвы каркас жалезабетонных збудаванняў.

6. Устройства, для пераўтварэння відаў, форм або ўласцівасцей энергіі.

7. Шматлязовы рэжучы інструмент для апрацоўкі паверхні металаў, дрэва, пластмас і інш.

8. Хімічная рэакцыя злучэння якога-небудзь рэчыва з кіслародм.

Словы для даведак: градацыя, падпятнік, шліфоўка, адкол, зазубнік, помпа, каліброўка, арматура, трансфарматар, апрацоўшчык, піла, фрэза, акісленне.

Заданне 10. У прапанаваным тэксце назавіце тэрміны і вызначце іх сэнс.

◊ Бізнес (англ. business) — эканамічная дзейнасць з мэтай атрымання прыбытку ці іншай выгады. Адзін з асноўных заняткаў ва ўмовах рыначнай эканомікі, крыніца эканамічнага і сацыяльнага развіцця грамадства. Ахоплівае вытворчую, камерцыйную, кансультацыйную, банкаўскую і іншыя сферы дзейнасці. Паводле колькасці работнікаў, аб’ёму вытворчасці прадукцыі, умоў дзейнасці вылучаюць малы, сярэдні і буйны бізнес. Самы масавы — малы бізнес: як правіла, гэта невялікія прадпрыемствы, якія выпускаюць аднародную прадукцыю і займаюць невялікую ўдзельную вагу на рынку.

Чалавек, які займаецца бізнесам, — бізнесмен. Ён можа быць уласнікам прадпрыемства або нанятым прадпрымальнікам для работы ў сферы менеджменту, маркетынгу, фінансаў і г. д. Для прыняцця аптымальных рашэнняў ён павінен мець адпаведныя здольнасці, каб вызначаць галоўныя канцэпцыі і тэндэнцыі рынку, апрацоўваць вялікія інфармацыйныя масівы з выкарыстаннем камп’ютэрнай і іншай сучаснай тэхнікі.

▲ Юрыдычная адказнасць у якасці самастойнага, асобнага віду прававых адносін заўсёды ўзнікае на пэўных падставах. Да ліку падстаў юрыдычнай адказнасці адносяцца найперш нормы права, у якіх прадугледжваецца юрыдычная адказнасць (юрыдычныя падставы правапарушэння), само правапарушэнне (фактычныя падставы правапарушэння) і рашэнне кампетэнтнага органа дзяржавы, установы аб прымяненні мер дзяржаўнага прымусу да правапарушальніка.

Звычайна юрыдычная адказнасць падзяляецца (класіфікуецца) на пэўныя віды па нейкіх крытэрыях у залежнасці ад характару і віду правапарушэння. Па дадзенай падставе звычайна выдзяляюць крымінальную, адміністратыўную, грамадзянскую, матэрыяльную і дысцыплінарную адказнасць. У юрыдычнай літаратуры, акрамя вышэйакрэсленых відаў юрыдычнай адказнасці, у якасці самастойных відаў разглядаюць таксама публічна-прававую, прыватна-прававую, матэрыяльна-прававую, працэсуальна-прававую, канстытуцыйную, экалагічную і г. д. юрыдычную адказнасць.

■ Вадкакрыштальныя экраны

Прыстасаванні гэтага тыпу — адны з першых прыстасаванняў, якія склалі канкурэнцыю электронна-прамянёвым трубкам у сістэмах адлюстравання інфармацыі. Прынцыповая схема сучаснага матрычнага вадкакрыштальнага экрана выглядае наступным чынам: слой вадкага крышталю, заключаны паміж дзвюма шклянымі пласцінамі з узаемна перпендыкулярнымі плоскасцямі электродаў, падсвечваецца размешчанымі ззаду (у некаторых мадэляў — збоку, з тарца экрана) люмінесцэнтнымі крыніцамі белага святла. Шкло адначасова з’яляецца палярызатарам; змяняючы напружанне на асобным элеменце, можна рэгуляваць якасць святла, якое прайшло скрозь яго. На шкляной пласціне размяшчаюць трыяды каляровых святлафільтраў, памеры якіх падобныя да памераў люмінафорных трыяд на экране кінескопа. Такім чынам, у адным з вадкакрыштальных экранаў відарыс ствараецца 640×450×3 элементамі адлюстравання (трыяды чырвонага, зялёнага, сіняга колераў). Шырыня палосак электрода падобнага экрана ўсяго 5 мкм. Экран у поўнай меры здольны замяніць электронна-прамянёвы манітор для персанальных камп’ютэраў.

Важнай праблемай на шляху стварэння матрычных экранаў усіх тыпаў з’яўляецца эфектыўнае кіраванне кожнай з ячэек экрана, агульная колькасць якіх можа дасягаць некалькіх мільёнаў. Для гэтых мэтаў распрацавана тэхналогія атрымання матрыц плёначных транзістараў на аснове аморфнага крэмнію.

Заданне 11. Прачытайце тэкст. Перакладзіце яго на беларускую мову. Знайдзіце тэрміны і параўнайце іх правапіс у рускай і беларускай мовах.

◊ В системе экономических отношений собственность всегда ассоциируется с определенными вещами, благами, продуктами интеллектуальной деятельности. Но это лишь формы материализации собственности. Ресурсы, вещи сами по себе не являются собственностью. В доисторическую эпоху земля, растительный и животный мир не были собственностью. Лишь позднее, когда люди начали присваивать элементы природы и продукты труда, вещи стали собственностью, ибо люди начали вступать в экономические отношения по поводу их присвоения и потребления.

В процессе исторического развития отношения собственности меняются под воздействием многообразных факторов и принимают формы, соответствующие уровню развития производительных сил и характеру общественного устройства.

Собственность является одновременно экономической и юридической категорией. Как экономическая категория она определяет формы хозяйствования, нормы распределения доходов, степень и характер удовлетворения экономических и социальных запросов людей. Юридическая определенность отношений собственности выражается в том, что посредством юридических законодательных актов устанавливаются правовые нормы, регламентирующие отношения между людьми, связанные с владением, пользованием и распоряжением имуществом, принадлежащим различным субъектам собственности (Н. И. Базылев).

▲ Реформирование народного хозяйства республики привело к дифференциации социальной структуры нашего общества, возникновению противоречий в отношениях различных социальных групп, субъектов хозяйствования друг с другом и с государством. Речь идет о явлениях криминализации экономики и возрастании роли этого фактора как внутренней угрозы экономической безопасности республики. Иными словами, внешние и внутренние процессы и факторы со всей остротой ставят вопросы обеспечения экономической безопасности Беларуси, защиты жизненно важных экономических интересов личности, общества и государства от внешних и внутренних угроз, определения компетенции каждого из субъектов системы защиты экономики, построения модели обеспечения экономической безопасности, применимой как на национальном, государственном уровне, так и на уровне субъектов хозяйствования.

Только в условиях экономической безопасности страна может в полной мере реализовать свои национальные интересы. В то же время реализация этих интересов в системах криминалистического реагирования — единственно возможный путь ее реальной реализации.

■ Под производственным процессом понимают совокупность отдельных процессов, осуществляемых для получения из материалов и полуфабрикатов готовых машин (изделий).

В производственный процесс входят не только основные, т.е. непосредственно связанные с изготовлением деталей и сборкой из них машин, процессы, но и все вспомогательные процессы, обеспечивающие возможность изготовления продукции (например, транспортирование материалов и деталей, контроль деталей, изготовление приспособлений и инструмента, заточка последнего и т.д.).

Технологическим процессом называют последовательное изменение формы, размеров, свойств материала или полуфабриката в целях получения детали или изделия в соответствии с заданными техническими требованиями.

Технологический процесс механической обработки деталей является частью общего производственного процесса изготовления всей машины.

Производственный процесс разделяется на следующие этапы:

1. изготовление заготовок деталей;

2. обработка заготовок на металлорежущих станках для получения деталей с окончательными размерами и формами;

3. сборка узлов и агрегатов (или механизмов);

4. окончательная сборка всей машины;

5. регулирование и испытание машины;

6. окраска и отделка машины (изделия).

На каждом этапе производственного процесса, по отдельным операциям технологического процесса, осуществляется контроль за изготовлением деталей в соответствии с техническими условиями, предъявляемыми к детали для обеспечения должного качества готовой машины (изделия) (М.Е. Егоров).

Заданне 12. Прачытайце тэрміны, раздзяліце іх на групы паводле будовы (аднаслоўныя і шматслоўныя), акрэсліце сферу іх выкарыстання.

◊ Субсідыя, валютны рынак, сертыфікат, адлічэнні ад прыбытку, экспарт, пакрыццё страт, ордэр, дэвальвацыя, беспрацоўе, кансалтынг, доўгатэрміновыя эканамічныя нарматывы, пазыка, затраты на вытворчасць, разліковы прыбытак, валюта, канкурэнцыя, манапольная рэнта, падатак, рознічныя цэны, гандаль, пеня, эканамічныя адносіны, каштоўныя паперы, аграпрамысловы комплекс, экстрэмум, эмісія.

▲ Калегія адвакатаў, ордэр, грамадзянскія правы і абавязкі, прававое рэгуляванне, прысуд, катаванне, норма права, публічнае права, асабістыя немаёмасныя правы, ашуканства, ісцец, выпрабавальны тэрмін, грамадзянства, адміністрацыйны нагляд, законны прадстаўнік, ільготы, маёмасць, роднасць, хадатайніцтва, штатны расклад, аднаасобныя дзеянні суддзі.

■ Адкол, вытворчы працэс, адліўка, каляровыя металы, за­зуб­нік, наладка, арміраванне, выпраменьвальнік цеплаты, бяссцёкавы, даў­жы­ня па­вет­­ра­на­га зазору, безнапорны, дакладнасць вымярэння, матэрыяльны аб’ект, аўтараматычныя лініі, ваку­ум-пом­па, ступенчаты вал, канвеер, працаёмкасць, звыш­гара­ча­тры­валы, галоўка запісу, тэхналагічны пераход, рухавік адваротнай пе­ра­­мо­ткі.

Заданне 13 *. Выпішыце з тэрміналагічнага слоўніка (падручніка па пэўнай дысцыпліне) тэрміны-словы розных часцін мовы. Прааналізуйце частотнасць выкарыстання тэрмінаў розных часцін мовы.

Заданне 14 *. Выпішыце з тэрміналагічнага слоўніка тэрміны-словазлучэнні рознай будовы. Прааналізуйце частотнасць выкарыстання колькасці кампанентаў у тэрмінах-словазлучэннях.

Заданне 15. Перакладзіце тэрміны на беларускую мову. Выкарыстоўваючы словы для даведак.

◊ Аудитор, вознаграждение, частная собственность, высокодоходный, изобретательство, соглашение, налог, ценные бумаги, воспроизводство, собственность, лицевой счет, внешние займы, втридорога, монополизм производителей, авансирование,

Словы для даведак: узнагарода, аўдытар, гаспадар, замежныя пазыкі, прыватная ўласнасць, пагадненне, вынаходніцтва, асабовы рахунак, падатак, узнаўленне, уласнасць, каштоўныя паперы, манапалізм вытворцаў, авансаванне, сыскванне, узнагарода, узнагароджанне, высокапрыбытковы, утрая даражэй, дарма, збіранне, даручэнне, вельмі дорага, высокадаходны.

▲ Бюджетное право, выговор, задержание, иммунитет дипломатический, ордер, мошенничество, лжесвидетельство, наследство, инкреминирование, приговор, осужденный, следствие, соучастие, участники уголовного процесса, халатность.

Словы для даведак: саўдзельніцтва, вымова, махлярства, затрыманне, ікрымінаванне, імунітэт дыпламатычны, спадчына, асуджаны, прысуд, следства, бюджэтнае права, ордэр, надбайнасць, ілжэсведчанне, штраф, карыстанне, удзельнікі крымінальнага працэсу, нястача.

■ Глобализационный, автоколебания, промышленный, бракованный, деталь сложной формы, качественная зависимость, автоматический, теплота смешивания, разработанный, переключатель, водопоглощающий, действенный, ковка, горение, автоматизация.

Словы для даведак: аўтаваганні, гарэнне, бракаваны, пераключальнік, дэталь складанай формы, якасная залежнасць, дзейсны, выкручванне, забракаваны, аўтаматычны, цеплыня змешвання, дзеючы, глабалізацыйны, коўка, распрацаваны, аўтаматорны, прамысловы, водапаглынаючы, аўтаматызацыя.

Заданне 16. Перакладзіце тэрміны на беларускую мову.

◊ Автоматизация, административный, аккредитивный, аннулировать, бракованный, вердикт, вкладчик, дочерний, вспомогательный, дивиденд, дисплей, дистанционный, должность, естественная убыль, жалоба, завещание, заём, законопроект, запрос, извещение, издатель, издержки, имущество, индексация, инспектировать, исходящий, канцелярия, коммерция.

▲ Аболиционизм, правоведение, свидетель, аннулировать, вердикт, подстрекатель, неоконченное преступление, должность, жалоба, завещание, законопроект, запрос, незаконное предпринимательство, извещение, имущество, инспектировать, векселедержатель, долгосрочные обязательства, конституционная юстиция, воинские преступления, мировой судья, дознание, исковая давность.

■ Локально-контактный, шлифование, аннулировать, электрическая ёмкость, твердосплавный, универсальность обработки, резание, вспомогательный, производительность, гидроструйный инструмент, титановые сплавы, штамповка, взрывчатые вещества, дистанционный, оптическая неоднородность, нанотехнологии, эффективность, сверхзвуковая скорость, термоэлектричество.

Заданне 17. Выпішыце з тэксту і перакладзіце на беларускую мову толькі састаўныя тэрміны.

◊ Оптико-механическая промышленность — важнейшая отрасль наукоемкого комплекса Беларуси, специализируется на производстве: космической и авиационной топографической аппаратуры; киноаппаратуры; фотографических комплексов; приборов и дальномеров, в том числе с использованием лазеров; приборов ночного видения; оптико-электронных устройств для бронетанковой техники, стрелкового и охотничьего оружия; медицинской аппаратуры с лазерными системами. На предприятиях отрасли производятся также станки для обработки оптических деталей, вакуумные установки для нанесения покрытий на оптические детали, станки для резки стекла, кварца, керамики. Многие виды оптико-электронных и лазерных разработок находятся на уровне мировых научно-технических стандартов.

▲ В юридической литературе понятия «коммерческое право», «предпринимательское право» нередко рассматриваются как синонимы. Некоторые ученые разграничивают их только как учебные дисциплины. С такими утверждениями вряд ли можно согласиться. Следует учитывать, что коммерческое право носит частный характер, в то время как предпринимательское право представляет собой право государственно-регулируемой и социально ориентированной рыночной экономики. Если коммерческое право объединяет нормы одного порядка, рассматривается в контексте дуализма частного права, то предпринимательское (хозяйственное) право представляет комплексное образование, сочетающее публично-правовые и частно-правовые начала. В отличие от коммерческих, в состав хозяйственных отношений входит более широкий круг отношений. Более широк и состав объектов хозяйственного права, чем права коммерческого. Есть различия и в субъектном составе данных правоотношений.

■ Кроме резки, применение высоконапорных гидроабразивных струй в отдельных случаях целесообразно для снятия фасок на крупных маши­ностроительных деталях, для подготовки кромок под сварку и удаления дефектных участков швов под их последующую заварку. Прогрессивная технология гидроабразивной резки имеет несомненную перспективу применения в современном заготовительном и металлообрабатывающем производствах. Учитывая определенную сложность оборудования для гидроабразивной резки и условий его эксплуатации, данная технология в настоящее время получает растущее применение в основном в таких отраслях, как авиастроение, судостроение, специальное машиностроение и производство листового стекла.

Без абразива (водоструйная резка) производят резку таких мягких материалов, как пластмассовая плёнка, кожа и текстильные ткани. С присадкой абразивов вырезают заготовки из твердых и хрупких материалов типа высоколегированных сталей, алюминия, керамики и стекла.

Заданне 18 *. Запішыце 25—30 слоў-тэрмінаў па вашай спецыяльнасці, у якіх напісанне не адпавядае вымаўленню. Размясціце іх у алфавітным парадку. Затранскрыбіруйце.

Заданне 19. Вызначце спосаб утварэння тэрмінаў розных галін навукі.

* Надлом, узнагарода, аўтамадэлізм, агракультурны, гіпертанічны, дэзінфляцыя, экстралінгвістыка, АТН, ультрафіялетавы, іонасфера, супертып, безафільтр, авіякампанія, мнематэхнічны,падпятнік, ракетамадэлізм, даберман-пінчэр, водаачыстка, аўтагоншчык, мікраэлектронны, безнаяўны, ПЭА (планава-эканамічны аддзел), сведчанне, агракультурны, адкол, алагізм, борт-механік, пратэінатэрапія, стэрэафанічны, гідрамеханізатар, надрэз, БГЭУ, дэзынфіцыраваць, фотапломба, эканамічны, вэксаль.

Заданне 20 *. Вызначце разнавіднасці марфалагічнага словаўтварэння тэрмінаў, словы запішыце ў адпаведныя графы табліцы.

Спосабы марфалагічнага словаўтварэння
прыставачны	суфіксальны	прыставачна-суфіксальны
…	…	…

Актыўнасць, антыцыклон, марксізм, суперцэмент, насадка, звышмодны, нанясенне, выкручванне, лiнгафонны, мадэрнiзм, прадпрымальніцтва, рэтрансляцыя, бескантрольны, плаванне, экспазіцыя, дрэнаж, безнаяўны разлік, шліфоўка, ультрагук, гуманізм, зазямленне, атыпічны, аказіянальны, апасродкаванае ўспрыманне, электрафікацыя, міжрэчча, iндывiдуальнасць, накаленнік, непрадукцыйны, эфектыўнасць.

Заданне 21 *. Вызначце разнавіднасці ўтварэння слоў спосабам складання, словы запішыце у дапаведныя графы табліцы.

Разнавіднасці спосабу складання
асноваскладанне	словаскладанне	складана-суфіксальны	абрэвіяцыя

Водапаглынанне, НВП, малакааддача, ЗПР, персанальная ЭВМ, архiвасховiшча, траварэзка, землекарыстанне, купля-продаж, вiдэазапiс, архівасховішча, высокааплатны, мясарубка, прафгрупа, аднаразовы, вадакачка, БелАЗ, дзяржбанк, УВП, балансазнаўства, зарплата, справаздачнасць, НТП, норма-гадзіна, хронарад (хронаметражны рад).

Тэма 3