1.4 Актыўная і пасіўная лексіка ў беларускай мове

Разам са зменамi ў навуцы i тэхнiцы, у вытворчасцi i культуры, у гра­мадскiм ладзе i эканомiцы слоўнiкавы склад мовы паста­янна мяняецца, павялiчваецца, абнаўляецца за кошт узнiкнення новых слоў, якiя адлюстроўваюць гэтыя змены ў жыццi народа.

Заканамерны і адваротны працэс знiкнення слоў, у вынікy чаго адны словы ўжываюцца часта і актыўна, а другiя — значна радзей. Па ўжывальнасцi ў мове лексiка падзяляецца на актыўную i пасiўную (рыс. 3).

Рысунак 3 — Класіфікацыя лексікі па ўжывальнасці

Да актыўнай лексiкi адносяцца агульнаўжывальныя словы, якiя не маюць нi адцення ўстарэласцi, нi адцення навiзны, напрыклад: вада, бабуля, дом, рака, брат, дзядзька, лес, каханне, гаварыцъ, светла, прыгожа. Да актыўнай лексiкай адносяцца і тэрмiнала­гiчныя словы розных галiн нaвyкi, тэхнiкi i культуры, якiя часта выкарыстоўваюцца ўciмi носьбiтамi мовы: мова, аспірын, дзяржава, трохвугольнік, плошча, золата, плаціна, інфаркт, карвалол, эпiдэмiя.

Да пасiўнай лексікі адносяцца рэдкаўжывальныя словы з адценнем устарэласцi цi навiзны: соцкі, уезд, вярста, дзесяцкі, дзіда; гідробус, электрашокер, вібрамасажор, прэзентацыя.

Гiстарызмы (ад грэч. historikos — гiстарычны) — гэта назвы тых прадметаў, з’яў, паняццяў, якiя знiклi з су­часнай рэчаiснасцi, «сталi гiсторыяй», напрыклад:

• назвы грамадска-палiтычных паняццяў, характэрных для мiнулых эпох (баярын, аброк, войт, найміт, парабак, земства, соцкі);

• назвы прылад працы (саха, пралка, ступа, цернiца);

• назвы зброi (дзiда, арбалет, шабля);

• назвы адзення, абутку (андарак, аблавуха, пасталы, лапці, каптур, чапец, сярмяга, кабат).

Архаiзмы (ад грэч. — archaios — старадаўнi, устарэлы) ­гэта словы, якiя з’яўляюцца ўстарэлымi назвамi тых прадметаў i паняццяў, што iснуюць у сучаснай рэчаiснасцi, але называюцца новымі словамi: раць — войска, рамёны — плечы, аэраплан — самалёт, лемантар — буквар, тлумач — перакладчык, тартак — лесапiльня, гута — шклозавод.

Устарэлыя словы часцей за ўсё выкарыстоўваюцца ў творах мастацкай літаратуры, у падручнiках i навуко­вых працах па гiстарычнай праблематыцы.

Неалагiзмы (ад грэч. neos — новы, logos — слова) — гэ­та новыя славы цi новыя значэннi вядомых слоў, якiя называюць новыя прадметы, з’явы сучаснай рэчаiснасцi i не страцiлi адцення навiзны: аквамабiл (прыстасаванне для перамяшчэння вадалазаў пад вадой); галаграфiя (метад атрымання аб’ёмнага малюнка) і інш. Як толькi такiя словы становяцца агульнавядомымi i страчваюць адценне незвычайнасцi, навiзны, яны з па­ciўнaгa слоўнiка перахадзяць у актыўны i перастаюць лiчыцца неалагiзмамi.

Гласарый

Агульнаславянскія словы — словы, якія сустракаюцца ва ўсіх славянскіх мовах.

Агульнаўжывальная лексіка — словы, выкарыстанне якіх не залежыць ад месца жыхарства, сацыяльнага становішча людзей, не абмежавана моўнай сітуацыяй (стылем, жанрам, формай мовы), г. зн. словы, якія аднолькава ўжываюць і разумеюць усе, хто гаворыць па-беларуску.

Агульнаўсходнеславянскія словы — гэта словы, якія пасля распаду агульнаславянскага моўнага адзінства ў працэсе фарміравання старажытнарускай народнасці праяўляліся толькі ў мове ўсходніх славян — продкаў сучасных беларусаў, рускіх і ўкраінцаў.

Архаiзмы (ад грэч. archaios — старадаўнi, устарэлы) ­гэта словы, якiя з’яўляюцца ўстарэлымi назвамi тых прадметаў i паняццяў, што iснуюць у сучаснай рэ­чаiснасцi, але абазначаюцца новымі словамi.

Варварызмы — словы, якія або зусім не асвоены, або асвоены толькі графічна.

Гiстарызмы (ад грэч. historikos — гiстарычны) — гэта назвы тых прадметаў, з’яў, паняццяў, якiя знiклi з су­часнай рэчаiснасцi, «сталi гiсторыяй».

Значэнне слова — гэта суаднесенасць яго гукавой абалонкі з пэўным прадметам ці з’явай рэчаіснасці, унутраны бок, змест.

Інтэрнацыянальныя словы — словы, запазычаныя найперш з грэчаскай і лацінскай моў і звязаныя часцей за ўсё з адцягненымі паняццямі, катэгорыямі навукі, культуры, адукацыі, тэхнічнымі вырабамі.

Лексіка (ад грэч. lexikos — які адносіцца да слова, слоўнікавы) — гэта ўвесь слоўнік (слоўнікавы склад), сукупнасць слоў пэўнай мовы, а таксама сукупнасць слоў, якія ўжываюцца ў творчасці асобнага пісьменніка, у асобным творы, у пэўнай гаворцы і інш.

Лексіка абмежаванага выкарыстання — словы, уласцівыя мове пэўнай тэрытарыяльнай або сацыяльна абмежаванай групы людзей.

Лексікалогія — раздзел мовазнаўства, які вывучае лексіку.

Неалагізмы — словы або словазлучэнні, якія з’яўляюцца ў мове для намінацыі новых прадметаў, з’яў ці для замены старых назваў прадметаў і з’яў.

Слова — гэта гук ці комплекс гукаў, які мае значэнне, ужываецца ў мове як самастойная цэласная адзінка і служыць сродкам моўных зносін.

Уласнабеларускія словы — словы, якія ў пэўнай ступені вызначаюць спецыфіку слоўніка беларускай мовы, выяўляюць яе адметнасць і непаўторнасць і вылучаюцца сярод іншых славянскіх моў.