«ЖИТС-ғасыр дерті» деген тақырыпта слайд көрсету.

Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары

1-тапсырма.Мәтінде кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестерін оқып, жаттап алыңыз.

2-тапсырма. Мәтін бойынша берілген сөз тіркестерін оқытушының көмегімен орыс тіліне аударыңыз. Курсивпен берілген сөздерге сұрақ қойыңыз. Қарамен жазылған сөз тіркестеріне құрмалас сөйлем құрастырыңыз

Ғасыр дерті, ресми түрде, иммундық қызметінің әлсіреуі,тазартылмаған аспап, мойынның арты, бұғана үсті, қолтық асты, шаптың лимфа түйіндері, өлім қаупіне апару, дәріні жасау, жасушалардың зақымдануы, толық сауықтыру, жиі кездесу, дұрыс пайдаланбау, көкбауырдың ісінуі, эпидемиялық жолмен, қауіпті ауру.

3-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.

Житс (спид) – ғасыр дерті

ЖИТС – ХХ ғасырдың аяғында пайда болған қауіпті аурулардың бірі. Ол ғасыр дерті деп саналады. ЖИТС – деген сөз орысша “Синдром приобретенного иммунодефицита” деген сөздердің бас әріптерінен құралған.

Ресми түрде бірінші рет ЖИТС ауруы туралы 1981 жылы көктемде АҚШ-та жарияланды. Кейін бұл ауру эпидемиялық жолмен Австрия, Африка, Батыс Европа елдеріне тараған.

ЖИТС (жүре пайда болатын иммунды тапшылық синдромы) – иммундық қуатының әлсіреуіне соқтыратын жұқпалы ауру. Оның қоздырғышы - вирус. 1983 жылы ЖИТС вирусын француз ғалымы Монтанье және американдық ғалым Галлор зерттеп тапты. ЖИТС вирусы ретровирустар тобына, оның ішіндегі лентивирустар бөлігіне жатады.

ЖИТС қоздырғышы тек ауру адам арқылы немесе ВИЧ тасымалдаушысы арқылы жұғады. Сондай-ақ ауру қан құйғанда тазартылмаған аспаптарды қолданудан, шприцтерді дұрыс пайдаланбаудан да жұғуы мүмкін. Науқас адам ағзасында вирус қанның лимфоциті мен түйірлері пайда болатын мүшелерде өсіп-өнеді.

Аурудың алғашқы белгілері бірнеше күн немесе аптадан кейін пайда болуы мүмкін. Мойынның арты, бұғана үсті, қолтық асты, шаптың лимфа түйіндері ісініп, үлкеюі жиі кездеседі. Дене қызуы көтеріліп, бауыр, көкбауыр ісінеді, дене салмағы азаяды. 3-4 аптада лейкопения, антидене пайда болады. Аурудың жасырын кезеңі басталады. Иммунды жасушалардың зақымдануы иммундық жүйенің қорғаныс қызметінің төмендеуіне әкеледі.

ЖИТС вирусын өлтіре алатын дәріні Жапонияның «Мэйдзи Чюгио» компаниясы жасап шығарыпты. Бұл дәрі вирустың ағзада одан әрі көбеймеуіне мүмкіндік береді екен. Бірақ бұл да ЖИТС-тан толық сауықтырып жібере алмайды.

Қазір ЖИТС әйелдер мен балалар арасында да жиі таралып барады. Бұл ауру ешкімнің жасына да, ұлтына да, түр-түсіне де қарамайтын, адам баласын өлім қаупіне апаратын ғасыр дертіне айналып отыр.

Мәтіннен кейінгі жаттығу жұмыстары

4-тапсырма. Мәтінді кесте арқылы меңгеру. Көп нүктенің орнына мәтін бойынша сөз тіркестері мен сөздерді қойып толықтырыңыз.

- 1981 жылы көктемде ................................. ЖИТС ауруы туралы АҚШ-та жарияланды.

- С(жүре пайда болатын иммунды тапшылық синдромы) иммундық қуатының ............... жұқпалы ауру.

- ЖИТС вирусы ретровирустар тобына, оның ішіндегі ................... бөлігіне жатады.

- ЖИТС қоздырғышы тек ........................ немесе ВИЧ тасымалдаушысы арқылы жұғады.

- Мойынның арты, бұғана үсті, қолтық асты, шаптың ........................ ісініп, үлкеюі жиі кездеседі.

- Иммунды жасушалардың зақымдануы иммундық жүйенің ........................ төмендеуіне әкеледі.

- Қазір ЖИТС ........................................ арасында да жиі таралып барады.

5-тапсырма.Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. ЖИТС (СПИД) ауруы қандай ауру?

2. ЖИТС ауруы ресми түрде қашан жарияланды?

3. ЖИТС ауруының қоздырғышы қалай жұғады?

4. ЖИТС ауруының жасырын кезеңі қалай басталады?

5. ЖИТС ауруының белгілері қандай?

6. Соңғы уақытта бұл ауруға қарсы қандай іс-шаралар қолданылуда?

6-тапсырма. Төмендегі сөздерді мәтіндегі берілу ретімен нөмірлеңіз.

7-тапсырма. Мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді табыңыз.

8-тапсырма. Мәтіннен төмендегі сөз тіркестерін тауып, сөйлемді оқыңыз.

Ойтүрткі.

І. Бір бейтаныс адам сізге жыныс қатынасы арқылы ауру жұқтырып алғанын айтады. Сіз оған қандай кеңес бересіз?

ІІ. Көрші әйелдің баласы есірткіге тәуелді. Анасы баласынан әбден шаршап жүргенін айтады. Ол соңғы кездері баласының денесіне жара шығып, дене қызуының да жиі көтерілетінін байқайды. Содан анасы осы туралы сізбен ақылдасуды жөн көреді. Сіз не айтар едіңіз?

ІІІ. Сіздің бір досыңыз жұмысқа тұратын болып ЖИТС-ке анализ тасырады. Анализ нәтижесінде адамның иммундық тапшылық вирусы бар екенін айтады. Досыңыз ешкімге айтпауыңызды өтініп, кеңес сұрайды. Сіздің оған берер кеңесіңіз қандай болады?

ІV. Көптен бері көрмеген құрбыңыз тұрмысқа шығайын деп жүргенін және аяғы ауыр екенін айтады. Біраз сөйлесіп отырып, жақында дәрігерлік тексерістен өткенде АИТВ қоздырғышы бер екенін біледі? Енді не істесем екен деп сізден кеңес сұрайды?

9-тапсырма.

«Ой қозғау» стратегиясы. Студенттер берілген мәтіннің тақырыбы мен негізгі ойын анықтайды.

Дәрі-дәрмексіз әдіс

Денсаулықтан артық ештеңе жоқ. Ал оның шарты – иммунитет, яғни ағзаның түрлі ауруға қарсы тұру қабілеті. Ағзадағы иммундық жүйе қалыпты жұмыс істеп тұрса, кеселдің кез-келген түрі қауіпсіз. Ал ол әлсіресе, сан алуан ауру түрлері пайда бола бастайды.

Бүгінде иммунитетті нығайтуға әркімнің өз қанымен әсер ету әдісі табылған. Мұнда ешқандай дәрі-дәрмек қолданылмайды әрі экологиялық тазалық сақталады. Аллергиялық реакция болмауын да қамтамасыз етеді.

Ұзақ жылдық тәжірибеде аталмыш тәсілдің тыныс жолдары, қимыл-қозғалыс тіректері, аллергия, бауыр, қан аурулары, ісіктің алдын алуға шипалы екені анықталған. Ол, әсіресе, атом өнеркәсібі, энергетика, ғарыш, спорт салаларында жұмыс істейтіндер үшін тиімді. Әркімнің өз қаны арқылы иммундық жүйені қалпында сақтау, нығайту әдісінің болашағы мол. Ол Ресейлік иммунология институтында табылған. Әзірге кең тарамағанымен, біздің елімізде де қолданылуда.

10-тапсырма. Мәтіннен өздеріңіз үшін жаңа болып табылатын ақпараттар туралы баяндаңыз.

11-тапсырма. Төмендегі денсаулыққа қатысты мақал-мәтелдерді жаттап алыңыз және мақалдың мәнін, мысалдармен дәлелдеп көріңіз.

1. Денсаулық – зор байлық.

2. Ауру сөзбен емес, дәрімен емделеді.

3. Тазалық – саулық негізі,

Саулық – байлық негізі.

4. Тәні саудың – дені сау.

5. Тер шықпаған кісіден, дерт шықпайды.

6. Бірінші байлық - денсаулық,

Екінші байлық - ақ жаулық,

Үшінші байлық - он саулық.

7. Байлық – байлық емес,

Денсаулық - байлық.

8. Сырқат – тән жарасы,

Қайғы – жан жарасы.

10.Бақылау (құзыреттілік бойынша )

Когнитивті – білім компетенциясы:

Тестілер:

1. Құрмалас сөйлемді көрсетіңіз.

а) Әр дәрінің шығарылған мерзіміне назар аударыңыз.

ә) Әрбір дәрінің этикеткасы және оны қалай пайдалану жөнінде жазылған нұсқауы болуы керек.

б) Дәріні қажет болғанда ғана қабылдау керек.

в) Егер дәрі көмектеспесе, оны қабылдауды тоқтатыңыз.

г) Дәріні баланың қолы жетпейтін жерде сақтау керек.

2. Құрмалас сөйлем түрін анықтаңыз.

Науқас адамның бадамша безі ісініп, қан қысымы көтеріледі.

а) салалас құрмалас сөйлем

ә) шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем

б) қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем

в) себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем

г) мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем

3. Құрмалас сөйлемді көрсетіңіз.

а) Бас сүйегі сынса, науқасты шалқасынан жатқызады.

ә) Арнайы шендеуіштер дәріханада сатылады.

б) Ересек адамда бес литрдей қан болады.

в) Полиомиелит кезінде, көбіне, жұлынның сұр заты зақымданады.

г) Қызамық ауруының жасырын кезеңі 2-12 күн.

4. Берілген сыңардан құрмалас сөйлем жасаңыз.

..., науқастың тынысы тарылады.

а) Жүрек демікпесі қатты ұйқы кезінде басталып

ә) Таңертең ерте

б) Бөлмесінің ішінде

в) Сол жақ қарыншаның қызметі бұзылғанда

г) Ащы дәрілерден

5. Сөйлемнің екінші сыңарын көрсетіңіз.

Жүйке жүйесі мүшелердің жұмысын реттеп, ... .

а) отырады

ә) ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді

б) жүреді

в) күрделі қызмет

г) тығыз байланысты

6. Сөйлемнің алдыңғы сыңарын көрсетіңіз.

..., дене қызуы көтеріледі.

а) Жұқпалы аурумен ауырған науқастың мазасы

ә) Тұмаумен қатты ауырғанда

б) Кеше бізді

в) Тамақ ішіпті

г) Егер ауру асқыну

7. Құрмалас сөйлем жасамайтын қатарды көрсетіңіз.

..., созылмалы қан аздыққа ұшыратады.

а) Дәрігерлік көмек көрсетілмесе

ә) Спортпен шұғылданушы

б) Ұзақ уақыт емделмеу

в) Дер кезінде емделмесе

г) Дер кезінде емделмегендіктен

8. Құрмалас сөйлемнің баяндауышы болатын тіркесті көрсетіңіз.

Аурудың белгісі білінісімен ..., дер кезінде емделген жөн.

а) дәрігерге барып

ә) қайнатпаны ішу

б) толық тексерілсе

в) таза ауада

г) мөлшермен

9. Құрмалас сөйлем жасайтын сыңарды көрсетіңіз.

..., арнайы санаторийлерде дем алған жөн.

а) Науқастың жүрегі

ә) Дәрігердің кеңесін тыңдап

б) Қандай жағдайда

в) Жарақаттанып

г) Ауруханада ем қабылдау

10. Дұрыс құрылған сөйлемді көрсетіңіз.

а) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі оны оқимын

ә) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі қалада оқиды.

б) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі қар қалың түсіпті.

в) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі шешем келеді.

г) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі тәулік бойы кезекшілікте боламын.

Операционалды – дағды компетенциясы:

1–жаттығу. Берілген сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз. Бағыныңқы сыңардың баяндауыштарының жасалу жолдарын түсіндіріңіз.

1. Ауа райы жылы болғанмен, біз саяхатқа шыққан жоқпыз. 2. Науқастың емделуге рұқсаты бола тұра, ауруханаға үш күн кеш жатты. 3. Дәрігер мамандығы қиын болса да, өз мамандығын жақсы көретін мамандар көп. 4. Отандық дәрілер көп болғанмен, оларды жиі пайдаланбаймыз. 5. Асқазанның қызметі бұзылса да, науқас диета сақтамады.

Коммуникативті компетенция:

Тақырып бойынша негізгі сұрақтар:

а) лексикалық материал бойынша:

1. ЖИТС ауруы туралы не білдіңіз?

2. ЖИТС ауруының таралу жолдары қандай?

3. ЖИТС ауруын неге өлім қаупіне апаратын дерт деп атайды?

ә)грамматикалық материал бойынша

1. Құрмалас сөйлем деген не?

2. Құрмалас сөйлем мен жай сөйлемдердің айырмашылығы неде?

3. Құрмалас сөйлемнің қандай түрлерін білесіз?

4. Анықтауыш қандай сұрақтарға жауап береді? Анықтауыштың қандай түрлері бар?

5. Жанама толықтауыш қандай септіктердің сұрақтарына жауап береді?

6. Қайда? қайдан? деген сұрақтар қай сөйлем мүшелерінің сұрақтары болып табылады?

11.Негізгі әдебиеттер:

1. Дәрменқұлова Р.Н. Медициналық мәтіндер жинағы, А. 2001. 56-57-бб.

2. Дәрменқұлова Р.Н. Қазақ тілі.2010. 90-91-бб.

3.Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 310-311-бб.

Қосымша әдебиеттер:

1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001.

2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж. Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.130-131-бб.

3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989. 165-166-бб.