1. Тақырыбы: Ағзаны шынықтыру

Сабақтас құрмалас сөйлем

2. Мақсаты: сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалуын практикалық жолмен меңгерту, ағзаны шынықтыру туралы мәлімет беру, мәтінде кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып сөйлем құрату, мәтінді өз бетінше мазмұндауға дағдыландыру.

3. Міндеті:Жаңа тақырыптағы медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге үйрету.

Когнитивті – білім компетенциясы: Сабақтас құрмалас сөйлем туралы жан- жақты мағлұмат беру, білімін кеңейту, алған білімдерін деңгейлік тапсырмалар арқылы бекіту.

Операционалды – дағды компетенциясы: мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, өз бетінше мазмұндауға, грамматикалық тақырып бойынша түрлі жаттығу жұмыстарын орындауға дағдыландыру.

Коммуникативті компетенция: топтасып жұмыс істеу барысында өз ойын еркін жеткізу, шығармашылық қатынас орнату.

Өзін-өзі дамыту компетенциясы: шығармашылық белсенділіктерін шыңдау, ойларын еркін жеткізе білуге баулу, ой-өрісін дамыту, іздену жұмыстарына төселдіру.

4. Негізгі ұғымдар: төзімділігін арттыру, тұрмыс жағдайы, шараларды қолдану, сулы орамал, ағза, шыныққан, дағды, қан айналысы;сабақтасқұрмалас сөйлем туралы түсінік, олардың жасалу жолдары, қолданыстағы көрінісі.

5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут)

Ұйымдастыру кезеңі (5мин. )

Үй тапсырмасын сұрау ( 45 мин.)

Жаңа сабақ

Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс ( 25 мин.)

Лексикалық материалмен жұмыс

Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.)

Мәтін бойынша жұмыс ( 25мин.)

Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.)

Жаңа сабақты қорыту (10мин. )

Студенттің білімін бақылау (10 мин. )

Студенттің білімін бағалау (5мин. )

6.Өткізу түрі: Аралас сабақ

7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас.

8.Көрнекі құралдар: «Ағзаны шынықтыру» мәтініне арналған кесте, сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары жазылған кесте, үлестірмелі парақшалар.

9.Тапсырмалар

Жаңа сабақ

Сабақтас құрмаластың жасалу жолдары:

Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыс түрлері

1-жаттығу. Берілген сөйлемдерді мағынасына сәйкес құрастырып, сабақтас құрмалас сөйлемдердің түрлеріне ажыратыңыз.

2-жаттығу. Бағыныңқының баяндауышы қайтіп? қайтсе? қашан? не себепті? не мақсатпен? деген сұрақтарға жауап беретін 5-6 сөйлем жазыңыз.

3-жаттығу. Төменде берілген етістіктерді пайдаланып, сабақтас құрмалас сөйлем құраңыз.

Емдеу, демалу, байқау, анықтау, суық тию, сапар шегу, қатысу.

4– жаттығу. Төмендегі сөйлемдердің бағыныңқы мүшесін тауып, сөйлемді аяқтаңыз.

1. ... жедел жәрдем шақыру керек. 2. ... аурудың себептерін дер кезінде анықтау керек. 3. ... үнемі дәрігердің бақылауында болған жөн. 4. ... бөлменің ауасын таза ұстау керек. 5. ... курсқа барып жүрдік.

5 – жаттығу.Берілген сөйлемдерді толықтырыңыз.

1. Науқас жатқан бөлмені тазалап, ... . 2. Дәрігер науқасқа диагноз қойып, ... . 3. Асанның дене қызуы кешке көтеріліп, ... . 4. Әр адамның қаны қай топқа жататынын анықтап алмай, ... . 5. Артық су, минералды тұздар қанның құрамынан шығарылып, ... .

6–жаттығу.Берілген сөйлемдердің бағыныңқы мүшесін тауып, сөйлемдерді аяқтаңыз.

1. ..., ентігу сияқты белгілер байқалады. 2. ..., дәрігердің кеңесін тыңдаған жөн. 3. ..., қан айналысы жүйесінің жұмысын жақсартатын дәрі-дәрмектер ішу қажет. 4. ..., бөлменің ауасын тазарту керек. 5. ..., ас қорыту жүйесінің қызметін реттеп отырады. 6. ..., емді дұрыс қабылдау қажет. 7. ..., қант диабеті пайда болуы мүмкін.

Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары

1-тапсырма.Мәтінде кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестерін оқып, жаттап алыңыз.

2-тапсырма. Мәтін бойынша берілген сөз тіркестерін оқытушының көмегімен орыс тіліне аударыңыз. Курсивпен берілген сөздерге сұрақ қойыңыз. Қарамен жазылған сөз тіркестеріне құрмалас сөйлем құрастырыңыз.

Шыныққан ағза,сыртқы ортаның, суыққа төзімді, ыстыққа үйренген адам, күнделікті дағды, денсаулығына байланысты, дене тәрбиесі, қан айналысы, күн көзі, үздіксіз шұғылдану, шартты рефлекс, күнге күю, салқын тиіп ауыру.

3-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.

Ағзаны шынықтыру

Ағзаны шынықтыру - бұл ағзаның сыртқы ортаның әсеріне (ыстыққа, суыққа, атмосфера қысымына т.б.) төзімділігін арттыру үшін қолданылатын шаралар жүйесі. Бұл шараларды қолдану нәтижесінде ағзаның жылу реттеуі қалыптасып, шартты рефлекс пайда болады. Шыныққан ағза ыстыққа да, суыққа да төзімді келеді.

Ағзаны шынықтырғанда қан айналысы жақсарады. Суыққа шынығу түрлі салқын тиіп аурудан алдын ала сақтандырады. Ыстыққа үйренген адам ағзасы жылуды термен шығарып, дене температурасын қалыптастырады. Ағзаны шынықтыруда ауа, су, күн көзі, сумен емдеу және дене тәрбиесі жаттығуларымен (гимнастика, жеңіл атлетика, жүзу, серуендеу т.б.) үздіксіз шұғылданудың маңызы зор.

Мұнымен қатар ағзаны шынықтыруға күнделікті дағды, тұрмыс жағдайы әсер етеді. Ағзаны шынықтыруды бала кезінен бастау өте пайдалы. Бұл кез бала ағзасы қалыптасып, толық жетілмеген кез. Сондықтан қандай жағдайларға болсын жас ағза тез бейімделеді.

Ағзаны шынықтыруда қолданылатын тәсілдер адамның жасына, денсаулығына байланысты, мысалы, кейбір адамға күнге қыздырынуға болмайды. Мұндайда ағзаны шынықтырудың басқа әдістері қолданылады. Ағзаны шынықтыруға кірісуден бұрын дәрігерге қаралып ағзаны шынықтырудың қай түрімен шұғылдану (күнге күю, шомылу т.б.) жөнінде кеңес алу керек.

Ағзаны шынықтыру шараларының ішінде өте пайдалысы – ашық бассейнде шомылу. Судың температурасы әрбір адамның жағдайына (жасы, денсаулығы) байланысты болуы шарт. Шомылуға болмайтын адамға таңертең, кешке, жатар алдында сулы орамалмен денені сүрту де пайдалы. Бұл ағзаның қан айналысын қалыптастырып, терісін шынықтырады.

Мәтіннен кейінгі жаттығу жұмыстары

4-тапсырма.Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Ағзаны шынықтыру дегенді қалай түсінесіз?

2. Ағзаны шынықтырудың қандай пайдасы бар?

3. Ағзаны шынықтыруды қай жастан бастаған дұрыс?

4. Ағзаны шынықтырудың қандай шараларын білесіз?

5-тапсырма. Төмендегі сөздерді мәтіндегі берілу ретімен нөмірлеңіз.

“Кім тез табады?” ойыны

Жұмбақтың шешуін тауып, сол шешуіне тез сөйлем құрастырып айтыңыз.

1. Сыртқа шығар жолы тұйық, 3. Үңгір түбінде жалбырап,

Түсі шымқай қызыл сұйық. Өсіп тұр жалғыз жапырақ.

2. Таппайтын тағат, 4. Бір таудың екі жағына,

Тығулы сағат. Екі қалқан жабысқан,

Жақын барсаң маңына,

Сезе қояр дыбыстан.

6-тапсырма. Мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді табыңыз.

7-тапсырма. Мәтіннен төмендегі сөз тіркестерін тауып, сөйлемді оқыңыз.

Когнитивті – білім компетенциясы:

Тесттер:

1. Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем жасайтын сыңарды табыңыз.

..., құлақтың естуі төмендейді.

а) Ірің құлақтың ішіне енсе

ә) Жүргенде сенімсіздік байқалып

б) Науқастың дене қызуы көтерілгенде

в) Қан қысымы төмен болғандықтан

г) Дене қызуы басылып

2. Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем болатын сыңарды көрсетіңіз.

..., адам мүгедек болып қалуы мүмкін.

а) Кейде ауру ұзақ ауырып емделгенмен

ә) Полиомиелитпен ауырғанда

б) Аурудың жасырын кезеңі өткеннен кейін

в) Асқа тәбеті болмағандықтан

г) Аурудың денесіне бөртпе шықса

3. Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем емес қатарды көрсетіңіз.

а) Ол университетті бітіргеннен бері, білімін жыл сайын жетілдіріп келеді.

ә) Кітапханаға досымен барғанда, ешкімді кездестірмеді.

б) Науқас анализ тапсырып келгенше, дәрігер ауруларды қарап болды.

в) Асан тауда демалып жүргенде, біз жарысқа дайындалдық.

г) Бүгін күн суық болғандықтан, ол жылы киінді.

4. Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемді көрсетіңіз.

а) Денсаулығы жақсы болғандықтан, науқасты ауруханадан ерте шығарды.

ә) Университетті жақсы бітірсем, мен өзімнің қалаған мамандығым бойынша жұмыс істеймін.

б) Тіл мерекесі болып, студенттер өз өнерлерін көрсетті.

в) Қазақ тілін үйреніп болғанша, жолдастары түскен оқуларын бітіріп маман болды.

г) Жеке бастың тазалығын сақтау үшін, қажетті заттарды сатып алды.

5. Көп нүктенің орнына тиісті баяндауышты қойып, мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем жасаңыз.

Баспа ауруы ағзаға..., өте суық сусын ішкенде пайда болады.

а)микроб енгенде

ә) суық тисе

б) суық тиіп

в) зардап тигізсе

г) дәрі ішпегендіктен

6. Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмаластың бағыныңқысының баяндауышы болатын сөзді көрсетіңіз.

Аурудың интоксикация құбылыстары ..., антибиотиктерді 7-8 күн бойы қабылдайды.

а) суық тиіп

ә) болған кезде

б) болып

в) болса

г) болдық

7. Сөйлемнің алдыңғы сыңарын табыңыз.

.., БЦЖ вакцинасы егуге болмайды.

а) 3-5 жыл бойы сақталады

ә) Тері сыртында жара болып

б) Өсімдік майында

в) Тұмаумен ауырған кезде

Операционалды – дағды компетенциясы:

1–жаттығу.Берілген сөйлемдерді сабақтас құрмалас сөйлемге айналдырыңыз.

1. Науқастың терісі құрғап кетеді, ауыр формаларында алақаны, табаны қайызғақтанып түлейді. 2. Өт жолы немесе бауыр, ішіндегі өт жүретін жолдары таспен жабылып қалады, адам денесі, көзі сарғая бастайды. 3. Мұндай кезде науқастың өміріне қатер төнеді, шұғыл түрде ауруханаға жатқызылады. 4. Бүйректе зәр түзіледі, ол несепағар арқылы қуыққа ағады.

Коммуникативті компетенция:

Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Ағзаны шынықтыруда қандай тәсілдер қолдануға болады?

2. Суыққа шынығудың қандай пайдасы бар?

3. Ағзаны шынықтыруда судың температурасы қандай болу керек?

4. Шомылуға болмайтын жағдайда не істеу керек?

11.Негізгі әдебиеттер:

1. Дәрменқұлова Р.Н. Қазақ тілі. А., 2001. 139-140 бб.

2. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 320-321 бб.

Қосымша әдебиеттер:

1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001.

2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж. Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990. 131-134б.

3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989.

174-б.

Тәжірибелік сабақтарға арналған

Әдістемелік нұсқаулар

№28 тақырып: ЖИТС - ғасыр дерті

Құрмалас сөйлем

2013 ж.

Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді

Хаттама №____, «_____»____________2013ж.

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.

1. Сабақтың тақырыбы: житс - ғасыр дерті

Сабақтас құрмалас сөйлем түрлері

2.Сабақтың мақсаты: сабақтас құрмалас сөйлем туралы мағлұмат беру, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарын, құрылысын, оның жай сөйлемнен айырмашылығын практикалық жолдармен меңгерту, жаттығу жұмыстары арқылы сөйлем құрауға дағдыландыру, мәтінде кездесетін жаңа терминдердің мағынасын түсіндіру.

3. Міндеті: Мәтіннің мағыналық бөлшектерінен өз ойын айта білу, берілген тақырып бойынша логикалық түрде айта алу өз пікірін бірізді, дәйекті түрде дәлелдеп жеткізу.

Когнитивті – білім компетенциясы:

тілдік құбылыстарды игертуде айқындалған мақсат негізінде дидактикалық ұстанымдарды жетілдіру; жаңа сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге, грамматикалық тұлғалар мен категорияларды дұрыс қолдануға үйрету.

Операционалды – дағды компетенциясы:

өзіндік ой-пікірін дәйекті жеткізуге, жүйелі айта білуге дағдыландыру.

Коммуникативті компетенция: медициналық атаулардың қазақша баламасын дұрыс қолданып, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.

Өзін-өзі дамыту компетенциясы:

мәтінді өз бетінше баяндауға үйретіп, ой – өрісін дамыту, коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру; жаңа ақпараттар арқылы өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру; дамыта оқытудың жаңа технологиясын игертуге негіз болатын қатысымдық тұлғаларды (сөйлем, мәтін) дұрыс қолдана білу.

4.Негізгі ұғымдар:

Ғасыр дерті, ресми түрде, иммундық қызметінің әлсіреуі, тазартылмаған аспап, мойынның арты, бұғана үсті, қолтық асты, шаптың лимфа түйіндері, өлім қаупіне апару, дәріні жасау, жасушалардың зақымдануы, толық сауықтыру, жиі кездесу, дұрыс пайдаланбау, көкбауырдың ісінуі, эпидемиялық жолмен, қауіпті ауру;сабақтасқұрмалас сөйлем туралы түсінік, олардың жасалу жолдары, қолданыстағы көрінісі.

5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут)

Ұйымдастыру кезеңі (5мин. )

Үй тапсырмасын сұрау ( 45 мин.)

Жаңа сабақ

Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс ( 25 мин.)

Лексикалық материалмен жұмыс

Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.)

Мәтін бойынша жұмыс ( 25мин.)

Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.)

Жаңа сабақты қорыту (10 мин. )

Студенттің білімін бақылау (10 мин. )

Студенттің білімін бағалау (5 мин. )

6.Өткізу түрі: ізденіс сабақ

7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдер: Сұрақ-жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас, оқулықпен жұмыс, аударма жұмысын жасату, топпен жұмыс, ой толғау, жинақтау.

8.Көрнекі құралдар: ЖИТС -ке арналған кесте, құрмалас сөйлем жазылған кесте, үлестірмелі парақшалар, сызбалар, суреттер.

9.Тапсырмалар

Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

(Сложноподчиненные предложения с придаточными образа действия)

Придаточные предложения образа действия показывают, как происходит действие в главном предложении. Отвечают на вопросы: қалай? қалайша? – как? каким образом?

Сказуемое придаточного предложения образа действия выражается: а) деепричастием на –ып, -іп, -п; -а, -е, -й. Мысалы: 1. Асқар емтиханға жақсы дайындалып, жазғы сессияны сәтті тапсырды. 2. Дәрігер науқастың сөзін күтпей, өзі бастап кетті.

ә) отрицательной формой болжалды келер шақ в шығыс септік. Мысалы: Науқас кірген бетте орындыққа отырмастан, сөзін түрегеп тұрып бастады.

б) причастием с аффиксами –дай, -дей. Мысалы: Ештеңе болмағандай, енді ол суретті көрсетіп отыр.

1 – жаттығу.Берілген сөйлемдерді толықтырыңыз.

1. Науқас жатқан бөлмені тазалап, ... . 2. Дәрігер науқасқа диагноз қойып, ... . 3. Асанның дене қызуы кешке көтеріліп, ... . 4. Әр адамның қаны қай топқа жататынын анықтап алмай, ... . 5. Артық су, минералды тұздар қанның құрамынан шығарылып, ... .

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем.

(Сложноподчиненные предложения с придаточными уступительными)

В придаточном уступительном предложении (қарсылықты бағыныңқы) придаточные имеют противоположное главному значение: действие главного предложения совершается как бы вопреки условиям, поставленным в придаточном предложении. Оно отвечает на вопросы қайткенмен? қайтсе де? не істесе де? не смотря не на что?. Сказуемые уступительного придаточного предложения образуется:

а) условным наклонением с союзом да, де. Мысалы: Концерт кеш басталса да, өз уақытысында аяқталды.

ә) причастием на -ған в көмектес септік. Мысалы: Күннің көзі жарқырап тұрғанмен, түстен кейін аяз болды.

б) деепричастием со вспомогательным глаголом тұра. Мысалы: Денсаулығы нашар бола тұра, таңертең дене жаттығуын жасағанды жақсы көреді.

Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыс түрлері

1– жаттығу.Берілген сөйлемдерді толықтырыңыз.

І. 1. Науқас ауруханада үш ай емделсе де, ... . 2. Қысқы емтихандарды ерте тапсырғанмен, ... . 3. Дәрігерлер өз мамандығынжақсы білгенімен, ... . 4. Бұл дәрі қымбат бола тұра, ... .

ІІ. 1. ..., конференцияға үлгере алмадық. 2. ..., ауруханада жатып емделмеді. 3. ..., біз аурухананың терапевт бөлімінде практикада жүрміз. 4. ..., ол сұрақтарға дұрыс жауап бермеді.

2 – жаттығу. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Хоть у Мурата и были много друзей, он на празднике никуда не ходил. 2. Хоть у меня и есть время, но я не пойду на гулянку. 3. Хоть мы и занимаемся много, но еще плохо говорим по-казахски. 4. Хоть я болею, но в поликлинику не хочу.

Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

(Сложноподчиненное предложения с придаточными цели)

Придаточные предложения цели указывают на цель того, о чем говорится в главном предложении, и отвечают на вопросы: неге? – зачем? не үшін – для чего? не мақсатпен? – с какой целью?

Сказуемое придаточного предложения цели выражается:

а) неопределенной формой глагола с послелогом үшін:Мысалы: 1. Біз институтқа тез жету үшін, автобусқа отырдық. – Чтобы быстрее дойти до института, мы сели на автобус. 2. Отандық табиғи дәрілерді көру үшін, №2 орталық дәріханаға бардық. Чтобы посмотреть отечественное лекарство, мы пошли №2 центральную аптеку.

ә) повелительной формой глагола І, ІІ, ІІІ лица со вспомогательным глаголом деп:Мысалы: Қазақ тілін жақсы үйренсін деп, баласын арнайы курсқа жіберді. Чтобы хорошо выучить казахский язык, отправил сына на специальные курсы.

б) причастием на –мақ со вспомогательным глаголом в деепричастной форме на –ып. Мысалы: Сүйектердің аттарын оқымақ болып, Жандос анатомия кафедрасына барды.

1 – жаттығу. Берілген сөйлемдерді толықтырыңыз.

1. Созылмалы аурулардың алдын алу үшін, ... . 2. Науқастың қан қысымы көтерілмесін деп, ... . 3. Дәрілік өсімдіктерден дәрі жасау үшін, ... . 4. Қан аздықты болдырмау үшін, ... . 5. Баласы аурудан тез жазылу үшін, ... . 6. Дәріханадан дәрі алмақ болып, ... .

2 – жаттығу. Төмендегі сөйлемдердің бағыныңқы мүшесін тауып, сөйлемді аяқтаңыз.

1. ... жедел жәрдем шақыру керек. 2. ... аурудың себептерін дер кезінде анықтау керек. 3. ... үнемі дәрігердің бақылауында болған жөн. 4. ... бөлменің ауасын таза ұстау керек. 5. ... курсқа барып жүрдік.

Жаңа сабақ

Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

(Сложноподчиненное предложения с придаточными условия)

Условные придаточные предложения указывают наусловия того, о чем говорится в главном предложении, и отвечают на вопросы қатсе? не қылса?қайткенде? – при каком условии?

Сказуемое придаточного условного предложения выражается:

а) глаголом условного наклонения: 1. Жасқа ұстаздық етсең, болашақтан тірек табарсың (С.Бақбергенов). 2. Бір елді бір ел жақсы білсе, жақсы өнегесін алар еді (М.Әуезов). 3. Ол асқазаны ауырса, терапевтке барады.

ә) деепричастием отрицательной формы (-ма+й, -ме+й). Сын түзелмей, мін түзелмейді (мақал).

1 – жаттығу. Төменде берілген етістіктерді бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы ретінде пайдаланып, сөйлем құрастырыңыз.

Төмендесе, жақсарса, қолдансаң, емдесек, өзгерсе, қабылдасам.

“Мен бастаймын, сен аяқта” ойыны

Белгілі бір тақырыпқа байланысты сөйлемдер беріледі. Ол сөйлемдердің баяндауыштары белгісіз. Оны жалғастырып аяқтау керек.

Мысалы: “Қазақстан – егемен мемлекет” деген тақырыпқа байланысты бірнеше баяндауышы жоқ сөйлемдер айтылады.

Қазақстан Республикасы 1991 жылы 16 желтоқсанда тәуелсіздігін ... .

Қазақстан қырықтан астам елмен жан-жақты қарым-қатынас ... .

Қазақстан – дүние жүзілік халықаралық ... . т.б.

Сіз білесіз бе?