8. Тапсырмалар:
А) Мәтінді оқыңыз.
Адам деген – ардақты ат, қазақ халқы оны ежелден қастерлеп, табиғаттың ерекше сыйы деп бағалайды және кім деген сұрақ тек адамға ғана қойылады.
Адамның ағзасындағы әрбір мүше белгілі бір қызмет атқарады. Дене мүшелері атқаратын қызметіне қарай бірнеше мүшелерден бірігіп, жүйе құрайды.
Қан айналу жүйесі денедегі барлық мүшелерге оттегі мен қоректік заттарды жеткізіп тұрады.
Тыныс алу жүйесі мүшелеріне мұрын, көмей, кеңірдек, өкпе, бронхылар жатады. Ағзаның оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп отыруы осы тыныс алу жүйесінде өтеді.
Ас қорыту жүйесі ауыз қуысынан басталады. Ас жұтқыншақ арқылы өңешке, одан асқазанға түсіп, ас қорыту бездерінің әсерінен ішек-қарын жолында қорытылады.
Зәр шығаружүйесі мүшелеріне қос бүйрек, несепағар, қуық жатады. Бүйректе қан тазартылады, несеп түзіледі.
Жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. Жүйке жүйесі мүшелердің жұмысын реттеп отырады және ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді.
Тірек-қимыл жүйесі қаңқа мен бұлшық еттен тұрады. Қаңқа – денедегі әр түрлі сүйектерден құралған мықты тірек. Сүйектерге бұлшық ет бекиді. Адам бұлшық еттің көмегімен жүреді, жүгіреді, әр түрлі қимылдар жасайды.
Адам ағзасындағы сезім мүшелерінің де қызметі ерекше. Сезім мүшелеріне көру, есту, иіс сезу, дәм сезу, сипап сезу, тепе-теңдікті сезу жатады. Ағзадағы барлық жүйелер арасында әр түрлі жолдар мен өзектер арқылы үздіксіз кең көлемде мәлімет алмасу жүріп жатады. Бұл мәліметтер қан, лимфа және гормон арқылы жүреді.
Адамның тіршілік әрекеттері жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп отырады. Өйткені дамудың әрбір сатысында өзіндік физиологиялық көрсеткіштер қалыптасады. Адам өмірі құрсақта даму, балалық шақ және ересек жас болып үш сатыға бөлінеді.
I.Құрсақтағы 2 айға жуық ұрықтық даму (эмбриогенез) және 2 айдан 9 айға дейін нәрестелік даму (фетогенез) кезеңдерінен тұрады.
II. Балалық шақ (құрсақтан тыс даму) бірнеше кезеңнен өтеді:
Жаңа туған (неонаталдық) кезең – туған күннен 4 аптаға дейін, бала қырқынан шыққанша созылады. Бұл кезеңде ағза сыртқы ортаның жаңа жағдайларына икемделеді.
Бөбектік шақ – бөбек өмірінің 1-жылы;
Сәбилік шақ – 1-3 жас аралығы;
Бүлдіршін шақ: 4-7 жас аралығы;
Естияр шақ: ұлдарда – 8-12 жас аралығы, қыздарда – 8-11-ге дейінгі жас аралығы;
Жеткіншектік – балиғаттық шақ: ұлдарда 13-16 жас аралығы, қыздарда 12-15 жас аралығы;
Жас өспірімдік шақ: (бозбала) жігіттерде 17-21 жас аралығы, (бойжеткен) қыздарда – 16-20 жасқа дейін.
III.Ересек жас бірнеше кезеңнен құралады:
Кәмелеттік кезең: ерлерде 22-35 жас аралығы, әйелдерде 21-35 жасқа дейін. Бұл кезеңде адамның өсуі тоқтайды, ағзаның құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс-әрекеті белсенді және тиянақты болады.
Кемел шақ: ерлерде 36-60 жас аралығы, әйелдерде 36-55 жасқа дейін. Бұл кезде олардың жүйке және эндокриндік жүйелері өзгеріп, қайта қалыптасады, тіршілік әрекеттерінде айтарлықтай өзгерістер болады.
Егделік кезең: ерлерде 61-74 жасқа дейін, ал әйелдерде 55-74 жасқа дейін. Бұл кезеңде ағза тез қартаяды. Сондықтан олар осы кезеңдерінде кездесетін ауруларға жиі шалдығады.
Кәрілік кезең ерлер мен әйелдер 75-тен асқаннан кейін басталады. Ағза тоза бастайды, негізгі тіршілік әрекеттері күрт төмендейді.
Ұзақ өмір сүрушілер 91 жастан асқан адамдар.
Ә) Мәтінде кездескен төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіріңіз.
Ардақты ат, қастерлеу, табиғаттың ерекше сыйы, атқаратын қызметіне қарай, бірнеше мүшелерден бірігу, жүйе,оттегін сіңіру, әр түрлі сүйектерден құралған, ас қорыту бездерінің әсері, мүшелердің жұмысын реттеу, тепе-теңдікті сезу, ағзаның біртұтастығы, тіршілік әрекеттері, дамудың әрбір сатысы,қырқынан шыққанша, сыртқы орта, қалыптасу, тозу, қартаю, физиологиялық көрсеткіштер, ұзақ өмір сүрушілер, күрт төмендеу.
Б) Мәтінде кездескен төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын еске сақтаңыз.
ағза – организм
құрсақ қуысы – брюшная полость
оттегі – кислород
бұлшық ет – мышцы
жұтқыншақ – глотка
өңеш – пищевод
кеңірдек – трахея
зәр, несеп – моча
несепағар – мочеточник
қуық – мочевой пузырь
без – желез
өзек – проток, серцевина
икемделу – приспособиться
кәмелеттік – cовершеннолетний; зрелый
естияр – повзрослевший
күрт – внезапно; резко
В) Мәтінді оқыған адам қандай сұрақтарға жауап ала алады? Сұрақтарыңызды жазыңыз.
Г) Жаныңыздағы студенттен осы сұрақтарға жауап беруін өтініңіз. Кімнің сұрақтары көп және дұрыс құрылғандығынына қорытынды жасаңыз.
Ғ)Көптік жалғау – көптік мағынаны беретін қосымша ( -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер).
Мәтіннен көптік жалғау жалғанған сөздерді теріп жазыңыз.
Д)Мәтіннен төменде берілген қысқа ақпараттарды кеңейтіп толықтыратын үзінділерді табыңыз.
Дене мүшелері атқаратын қызметіне қарай бірнеше мүшелерден бірігіп, жүйе құрайды.
Қаңқа – денедегі әр түрлі сүйектерден құралған мықты тірек.
Адам өмірі құрсақта даму, балалық шақ және ересек жас болып үш сатыға бөлінеді.
Балалық шақ бірнеше кезеңнен өтеді.
Ересек жасбірнеше кезеңнен құралады.
Адам ағзасындағы сезім мүшелерінің қызметі ерекше.
Е)Төмендегі етістіктердің қайсысы мәтінде кездеспейді?
Қалану, қастерлеу, ренжу, енгізу, түзілу, тыңдау, сезу, ауырмау, есту, төмендеу, алмасу, айғақтау, ренжу, самғау, қалыптасу, қартаю, жабдықталу, қорытылу, кездесу, сақталу, өзгеру, күшею, қамтамасыз ету, хабарлау.
Ж) Көп нүктенің орнына тіркестердің мағынасына қарай керекті қосымшаларды қойыңыз.
Ежел... қастерлеу
Табиғат... сыйы
Ұрық... даму
Қырқы... шығару
Жаңа жағдай... икемделу
91 жас... асқан адам
Ас қорыту бездері... әсері
Өзін... көрсеткіштер
Оттегі... сіңіру
Сүйектер... құралған
Мүшелердің жұмысы... реттеу
Ағза... құрылым
З) Сөйлемдерді бастаңыз.
... жұмысын реттеп отырады және ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді.
... жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп отырады.
... атқаратын қызметіне қарай бірнеше мүшелерден бірігіп, жүйе құрайды.
... туған күннен 4 аптаға дейін, бала қырқынан шыққанша созылады.
... ағзаның құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс-әрекеті белсенді және тиянақты болады.
И) «Даму» етістігімен тіркесетін сөздерді көрсетіңіз және солармен сөйлем құрастырыңыз.
