65.XVII-xviiIғғ.Қазақ дипломаттары

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ- Қазақ хандығы көшпелі ақсүйектер басымдығы артқан Әбілхайыр хандығы ж\е Моғолстанның ішкі саяси қақтығыстарының нәт-де құрылды. Ш Дешті-Қыпшақ пен Жетіуда тұратын ру, тайпа көсемдері саяси тәуелсіздікке ұмтылып, Әбілхайыр мен Есенбұғаны(Моғолстан ханы) билігіне мойынсұнбады. Сон-н ХV ғ 40-50 жж олар Керей мен Жәнібектің маңына: Қаратау, Сырдария, Түркістанның солт-не топтаса бастады. 1446 ж Әбілхайыр қалаларды басып алғ-н кейін ұлыстар арасында тартыс күшейе түсті. XVғ 50-ж-ры ойраттар Түркістан аймағына жетті. Ал 1457ж Әбілхайыр ханның ойраттардан жеңілуі қазақ ру, тайпаларын Керей мен Жәнібектің төңірегіне тығызырақ топтасуын тездетті. XVғ 50ж-н бастап 10 жыл бойы тасқын толастамады. Халық Жетісудың батысына, Моғолстанға қарай көшті. Қазақ-ң бір мемл-ке бірігу қозғалысы осылайша басталды. Жәнібек пен Керей сұлтандар қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне, қазақ хандығының құрылуына негіз қалады. 1465-1466 ж-р –Қазақ хандығы құрылды. Алғ. тер-сы: Б жетісу, Шу, Талас өңірі. Алғ. Хандары: Керей мен Жәнібек. Жәнібек хан қауіпсіздік үшін Моғолстан ханымен достық қатынаста болуға ұмтылды. 1468ж Әбілхайыр қайтыс болғаннан кейін Ж пен К шекараны кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалалар мен Ш Дешті-Қыпшақты қосуға ұмтылды. Құлдырау жағдайындағы Моғолстанның билеушілері Жүніс пен оның ұлы Сұлтан Махмұд Оң Қаз-ғы қалалар үшін жан таласты. Бұл күрес 30ж-ға созылып, Бұрындық пен Қасым хандар тұсында жеңіспен аяқталды. ҚАСЫМ ХАН.- Қазақ ханд ең жоғары қуаттылығына XVI ғ 1- ширегінде, Қ.х. тұсында жетті(1511-1521жж) Ол Жәнібектің ұлы. Оның хандығына Ақ Орда иеліктері, көшпелі ноғайлықтар, ш-ғы түрік тайпалары, дулат, үйсін, қаңлы ж\е Моғолстанның б-ғы тайпалар енді. Қасым хан ел бірлігі ж\е қазақ хандығының тәуелсіздігі үшін белсене күресті. Мақсаты: Сыр бойындағы қалаларды қайтадан өз иелігіне қосып алу. Сырдарияда берік орнығу ү\н ол Орта Азия-ғы саяси жағдайды тиімді пайдаланды. 1514 ж Сұлтан Саид Ш. Түркістанға кеткен соң қазақ ханының Жетісудағы билігі нығайды. Ноғай Орд-ғы саяси дағдарысқа б\ты көпт ру мен тайпа Қасым хандығына көшті. Моңғол шапқыншылығынан кейін тұңғыш рет барлық дерлік қазақ рулары мен тайпалары бір мемл-ке бірікті. Хандықта халық саны 1 млн-ға жетті. Алғаш рет орыс мемл-мен (Василий ІІІ) дип-қ қатынас орнатылды. Қазақ хан-ң дербес мемл-т есебінде Б. Еуропаға танылғандығы- австриялық дипломат Зигмунд Гербрештейннің «Мәскеулік жазулар» қолжазбасында айтылады. Қасым хан әдет-ғұрыптарды бір жүйеге келтіріп, алғаш рет заңдар жинағы «Қасым ханның қасқа жолын» шығарды. 5 бөлімнен тұрады:1) Мал-мүлік ж\е жерге б\ты қатынастар. 2)Қылмыс пен оларға қолданылатын жазалар. 3) Әскер қызметіне, әскери міндетті атқару ережелері ж\е әскер тәртібін бұзушыларға берілетін жазалар. 4) Елшілік қатынастарды реттеу. 5)Халықтық дәстүрлерді өткізу тәртібі. Қасым хан билігінің соңғы кезеңдері тыныштық заман б\ды. Ол халыққа хан билігін мойындата отырып, ел бірлігін сақтай білді. 1521ж Қасым хан Сарайшық қаласында қайтыс болды. ТАХИР ХАН ДИПЛОМАТИЯСЫ.- 1523-1533жж 11. Хақназар хан 1538-1580 . Қасым ханнан кейінгі тартыстан әлсіреп қалған хандықты қайтадан нығайтып, біріктіруге Хақназар хан әрекет жасады. Негізгі мақсаты: Қасым хан кезіндегі иелікті қалпына келтіру. Хақназар сыртқы саясатын Ноғай Ордасынан бастап, Жайықтың сол жағалауындағы ноғайлар қазақ ханының билігіне өтті. Деректерде Хақназарды «қазақтар мен қырғыздардың ханы» деп атайды. Хақназар хан тұсында орыс мемлекетімен саяси және сауда қатынастары дамыды. Хақназар хан өзін «патша , әрі ұлы князьбен татумын » деп санады. Бұл туралы орыс елшісі Борис Доможиров дерегінде жазылған. Сыр бойындағы қалаларға орнығып алуға ұмтылған Хақназар хан , 1570 жылдың аяғында Абдаллахтың қарамағынан бөлініп шыққысы келген Баба сұлтанның әрекетін пайдаланды.Ол қарсыластар арасында шебер жол тауып , бірде бір жағын , бірде екінші жағын қолдап отырды. Нәтижесінде:Абдаллах хан Түркістан өңіріндегі қалаларды Қазақ хандығына берді. Хақназар хан саясатының маңыздылығы: 1.Хандықтың аумағының кеңеюі. 2. Жеке дербес мем-т ретінде танымал болуы. 3.Хан билігінің кеңеюі. 4. Ішкі саяси және шаруашылық өмірдің тұрақтылығы.Хақназар хан ыдырай бастаған Қазақ мем- н қалпына келтірді. Жетісу мен Тянь – Шаньға көз тіккен монғол ханына қарсы батыл күресті. Ойраттардың қысымына мықтап тойтарыс берді. Орта Азия халықтарымен байланыс жақсара түсті. Сауран , Түркістан қалаалры осы хандыққа қарады.Тәуекел хан дипломатиясы. Ресей патшалығы мен Қазақ хандығының арасындағы саяси байланыстар Тәуекел хан елшiлiгiнен басталды. 1594 жылдың аяғында Ресеймен достық келiсiм жасау үшiн Мәскеуге қазақ елшiсi Құлмұхаммед жiберiлдi. Тәуекел орыс патшасымен “достық пен ынтымақ” жасауға асықты. Өйткенi Бұхара ханы Абдолламен уақытша бiтiм жасап, ноғайлармен арадағы қатынас шиеленiсiп тұрған болатын. Елшiлiк мақсаты Мәскеуде аманат ретiнде ұсталып отырған ханның iнiсi Оразмұхамедтi босату және орыс патшасы Борис Годуновтан “отты қару” алу болатын. Орыс патшасы тек уәдемен шектелдi. Кейiн Ресей патшалығы мен Қазақ хандығының жақындасу қажеттiгi жоңғарлар шапқыншылығынан да туындады. Едiл өз. бойындағы қалмақтар, башқұрттар, казактар да маза бермедi. Осындай күрделi мәселелердi Ресеймен одақтасу арқылы шешуге болатын едi. Ал қазақ даласы Ресей үшiн Шығыс мемлекеттерiмен жалғастыратын көпiр iспеттi болатын. Орта Азия елдерiне, Қытайға жол ашатын қақпа деп бiлген Петр I (1682 — 1725) қазақ жерiне бiрнеше экспедиция жiбердi.Есім хан дипломатиясы. XVI – XVII ғғ қазақ хандығы нығайып , шекарасы едеуір нығайып , шекарасы едеуір ұлғайды. Өз тұсында «жерді біріктіру » үрдісін жедел жүзеге асырып , көзге түскен ханд – ң бірі Жәнібек ұлы Қасым еді. Қасым ханның тұсында қазақ хандығының саяси және эк – қ жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен-тұрағы қалыптасты. Қасым ханның тұсында Орта Азия , Еділ бойы , Сібірмен сауда ж/е елшілік байланыс орнады. Орыс мем—н байланыс жасады. Мәскеу, Ұлы Князі III Василий билік құрған кездегі Мәскеу мем-ті Батыс Еуропа қазақ хандығын осы кезде танып білді. Есім хан хандықтың жерін кеңейту үшін үздіксіз күресті. Шайқастарда жеке өзі талай рет ерліктің үлгісін көрсетті. Сондықтан да халық оған «Еңсегей бойлы ер Есім »деген атақ берді. Оның тұсында Түркістанның Самарқанға дейінгі жері қазақ хандығына қарады. Есім хан қазақ-қырғызды ынтымақтастыруға күш салды. Ойраттарға қарсы бірігіп күресті . Ол ел билегенде ескіден қалған, қалыптасқан әдет – ғұрыптарды пайдаланды.Сондықтан да оларды халық «Есім салған ескі жол» деп атады.Тәуке хан дипломатиясы. Тәке хан хандықтың ішкі ,сыртқы жағдайы қиындаған кезде таққа отырды. Соған қарамастан елді тыныштандыруға , сыртқы саясатты бейбіт жолмен жүргізуге күш салды. Қазақтың атақты билері Төле, Әйтеке , Қазыбектермен бірлесе отырып, бүкіл қазақ елінің басын біріктіруге ұмтылды. Соларды қатыстыра отырып , «Жеті жарғыны» - XVIII ғасырдың бас кезінде қалыптасқан қазақ заңдарының жиынтығын жасады. Халық бейбітшілік жағдайда өмір сүргендіктен шаруашылықты, сауданы дамытуға мүмкіндік туды. Тәуке ханның Ресеймен байланыста болуына қарсы кейбір қазақ феодаолдары Ресейдің шекаралас елді мекендеріне шабуыл жасап отырды. Тәуке хан бұл кедергілерді реттеу бағытында 1686-1693 жж аралығында шаралар қолданды.1694ж Тәуке хан I Петрмен елші Аталықов арқылы сауда байланысын күшейту туралы келісті. Тәуке хан билігінің ерекшелігі : 1. Хандықтың бөлшектенуі тоқтатылып , бір орталыққа бағындырылды. 2. Жоңғар шапқыншылығы бәсеңдеп, тыныштық орнады. 3.Мем-к құрылыстың негізгі ұстанымдарын анықтайтын «Жеті жарғы» заңын жасады.4. Көрші елдермен достық қатынаста болуды көздеді: қырғыз, қарақалпақ, орыс елдері. Тәуке ханның негізгі мақсаты- билердің көмегімен хан билігін нығайту. Билер кеңесін ішкі ж/е сыртқы саясаттағы аса маңызды мәселелерді шешетін басқару жүйесіне айналдырды. Тәуке хан билерді мем-к істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ұлы жүзде –Төле би, Орта жүзде – Қазыбек би. Кіші жүзде - Әйтеке бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы ойрат жаулашыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге , хандықты ауыр сыннан аман алып өтуге бағытталды. Үш жүздің басын біріктіруде билер кеңесі үлкен рөл атқарды. Тәке хан саясатының басты бағыттары:1. Қоғамдағы саяси қайта құрулар жүргізу арқылы хандық өкіметті орталықтандыруға ұмтылды. 2, Орта Азиямен сауданы дамытты.3, Орыс-қазақ қатынасын нығайтты. Тәке хан 1686-1693жж Сібірге 5 рет елшілік жіберіп , орыс-қазақ қатынастарын дамытты. Жоңғарларға қарсы күресте Абылайдың рөлі. Абылай жоңғар шапқыншылығы кезінде елдің тыныштығын, жердің бірлігін қамтамассыз етуді мақсаи етіп, Ресейге арқа сүйеді. 1740 ж 28 тамыз -Әбілмембет хан мен сұлтан Абылай Орынборға келіп Ресей билігін мойындады. Ал, Орынбор комиссиясының бастығы князь Урусовтың мақсаты бүкіл Орта жүзді Ресей құрамына қабылдау еді. Елді аман алып қалатын күш қазақтардың өздері болатынын Абылай жақсы түсінді. Абылайдың мақсаты : жоңғар шапқыншылығы кезінде уақытша басып алған тарихи иелігін қайтару. 1726ж Бұланты өзені бойындағы , 1729 ж Балқаштың оңтүстігіндегі Аңырақай деген жерлерде болған шайқастарда қазақ жасақтары Жоңғар әскерлерін ойсырата жеңеді. 1745-1755 жж аралығында жоңғарлар хан тағы үшін таластан әбден әлсірейді. Абылай хан бұл жағдайды жақсы пайдаланып, жоңғарлар қолында қалған жерлердің бәрін қайтарып алады. Осыдан былай жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы біржолата тоқтатылады. Бұл жеңісте Абыылайхан үлкен рөл атқарды. Ол өз тұсында қазақтың игі жақсыларының – билердің, шешендердің ,батырлардың, жыраулардың басын қосты. Барлық мәселені бірігіп, ақылдасып шешті. Бүкіл қазақтың басын біріктірді . Соның нәт-де қазақ елін де , жерін де тұтас сақтап , тәуелсіз халық болып қалды.