16.ХіХғ. 20-50жж. «Шығыс мәслесі»

«Шығыс мәселесінің» мәні: ХҮІІ ғ. Аяғындағы Осман империясының ішкі бөлінуі алға түрік иеліктерінің Еуропаның бас державалар арасында түрік иеліктерін бөліске салу мәселесін тудырған болатын. Еуропалық мем/тердің әрқайсысы Осман империясында экономикалық ж/е саяси үстемдікке қол жеткізіп, басқа мем/рді ығыстырып тастауға ұмтылды. Патшалық Ресей Костантинополь мен бұғаздарды басып алып, Қара теңізден шығатын жолдарды өз бақылауында ұстағасы келді. Англия мен Фр Ресейдің басты қарсыластары б/ы. Ресей мен батысеуропалық мем/тер арасындағы қарама қайшылықтар сонымен қатар, Балкан түбегіндегі Туркияның иеліктеріне де қатысты б/ды.Ресей славян мен грек халықтарының азаттық күресіне қолдау көрсетсе, керісінше Анг мен Фр Туркия үкіметіне қолдау көрсетті (бұл саясат біржағынан Ресейге бағытталса, екінші жағынан эконом/қ мақсаттарды көздеді). Ресей Балқан түбегіндегі халықтардың азаттық көтерілістерін өз мүддесіне пайдалануға тырысты. Туркия мен оның Балкан түбегіндегі иеліктерінің тағдыры еуропалық мем/рдің қолында б/ды. Осылайша «Шығыс мәселесі» п.б. «Шығыс мәселесі» - Осман империясының ыдырауы, Балқан түбегі халықтарының азаттық күресі мен еуропалық мем/рдің түрік иеліктерін бөлініске салу үшін күресімен бай/ты.

Орыс – түрік соғыстары:ХҮІІІғ ортасынан бастап Осман империясы феодалдық артта қалушылық пен қол астындағы халық/рды қанаудың зардабына ұшырай бастады. Көтерілістер күшейген сайын түрік үкіметіне Ресеймен соғысуға сылтау б/ды (туркия пікірінше: Ресей балқан түбегі мен Кавказдағы көтерілістернің демеушісі). Осының нәтижесінде 1768-1774жж орыс/түрік соғысы б/ды. Соғыста Туркияның әлсіздігі байқалды. Ресейдің шешуші жеңісінен кейін ұлы уәзір Мухсин-заде Мехмед – паша бітімгершілік тур. өтінішін білдіру нәтижесінде 1774ж Ресей мен Туркия арасында Кючук-Кайнарджи бейбіт келісім шартына қол қойылды. Басты талаптары: 1.Қырым мен оның маңайындағы татар аймақтарын еркін ж/е тәуелсіз деп тану; 2.Днепр, Буг өзендері жанындағы жерлер Азов, Керчь, Еникале мен Кинбурн Ресейге қосылады; 3.Қара теңіз бен бұғаздар Ресей кемелері үшін ашық ж/е баж салығы, капитуляциялық режим ж/е консулдық мәселелерде Ресейге жеңілдіктер беру; 4. Молдавия мен Валахия Ресей қамқорлығына өтеді; 5. Ресей Константинопольде проваславтық шіркеу салуға құқылы; 6. Порта христиан діні қорғау міндеттеледі; 7. Порта Ресейге 7,5 млн. Пиастр (4,5млн. Рубль) контрибуция төлеуі тиіс. Кючук-Кайнарджи келісім шарты1856ж қаб/ған кезге дейін 80жылға астам уақыт бойы Ресйдің Туркия,а ықпал етуінің басты құралы б/ды. 1783ж Қырым мен Кубань Ресейге қосылды. Австрия оны қолдады. 1781ж Ресей ( ІІ Екатерина)мен Австрия (ІІ Иосиф) арасында келсім шартқа қол қойылды (егер Туркия Ресейге шабуыл жасаса, Австрия Австрия Туркияға соғыс жариялайды).Англия мен Пруссияның көмегіне үміт артып, Туркия Ресейден Қырымды қайтаруды талап етеді. Оны Ресей елшісі Булгаков қабылдамағаннан кейін Туркия Ресейге қайта соғыс жариялайды. Англия Ресей мен Австрияға белсенді қарсылық көрсетті. Яғни, Англияның пікірінше, Австрия мен Ресейдің саясаты ағылшындардың Таяу Шығыс пен Үндістандағы мүдделеріне қауіп төндіріп отырды. Англияның Еуропадағы саясатының жүргізушісі Пруссия Австриядан Туркиямен келісімшартқа отыруын талап етіп, Рейхебахта Анг, Австр мен Пруссия кездесуінде Австр Туркиямен сепаратты келісімшартқа қол қояды. Ол б/ша Австрия Ресейге жәрдем беруді доғарады. 1790ж Австрия Туркияға қарсы әрекеттерін тоқтатып, Туркиямен 1791ж Систов келісім шартына қол қояды. Ол б/ша бұрын Австрия жаулап алған түрік иеліктерін қайтарады. Ресей соғысты жалғыз жалғастырып, 1791 ж жеңіске жетеді (Туркия мен Ресей арасында Яссы келісімшарты жасалынады). Орыс-түрік қ/қатынастарының кейінгі дамуна наполеондық Францияның отарлық саясаты ықпалын тигізді. 1798ж 1шілдеде Наполеон әскерінің Египетке басып кіруі, Туркия, Анг ж/е Рес арасындағы одақтың пайда болуына алып келді. Ресей тарпынан қолдау тапқан Туркия 1798ж 9сәуірінде Францияға соғыс жариялайды. Бірақ орыс/түрік одақтастығы ұзаққа созылмады. 1806ж Франция Туркияға өз жағына өтуді ұсынды. Ол Ресей мен Туркия арас қақтығыстың қайта жандануына түрткі б/ды. 1807ж жазында Ресей әскері жеңіс табады. Тараптар арасындағы бітім ұзаққа созылмай 1809ж соғыс қайта жалғасады. 1811ж Ресейдің шешуші жеңісі түріктердің Ресейден бітім сұрауына алып келеді. Екі ел арасындағы келіссөз 1812ж Бухарест келісімінің қабылдануымен аяқталады. Грек мәселесінің туындауы: 1821ж грек көтерілісі басталады. Ол Морея мен Эгей теңізінің аралдарында жайылған тәуелсіздік үшін күрес б/ды. Аталған көтерілістің қозғаушы күштері шаруалар мен қалалық сауда буржуазиясы б/ды. Осы аймақта өз ықпалын нығайтуға мүдделі Ресей Туркияның езгісінде болған Балқан түбегі ж/е Греция халықтарын азат етіп, өзіне жылы көзбен қарайтын тәуелсіз мемлекеттерді құруға ұмтылды. Осылайша, Ресей гректер жағына шығып, оларға материалдық, дипломатиялық ж/е қарулы көмек көрсетті. Австрия оған қарсы б/ды. Анг мен Франция Австрия жағында б/ды. Грек көтерілісі басталғаннан кейін екі жыл бойы Англия сұлтан үкіметін қолдап келді, бірақ гректердің берілмейтіндігін байқап, Анг өз саясатын өзгерте бастады. Ресей бірнеше жылдар бойы Грецияға автономия беруді талап етіп келген, бірақ еуропалық мем/тер бұл мәселені барынша созып келген болатын. Қалыптасқан жағдайлардан кейін Анг Ресеймен бірігуін дұрыс деп шешті, 1826ж 4сәуірде грек мәселесін реттеуде Ресей мен Анг бірлесіп әрекет етуі тур Петербург хаттамасына қол қояды. Ұзаққа созылған келіссөздерден кейін одақтастар 1829ж 29наурызда Грецияның болашақ құрылымын анықтайтын хаттамаға қол қояды. Анг мен Фр болашақ грек мем/нің шекараларын барынша шектеуге тырысты, ал Ресей болса керісінше, Греция құрамына барлық грек жерлері мен аралдарын қосуды талап етті. Ол б/ша: грек мем/ті құрамына Морея, Волос ж/е Арт шығанақтарын қосып жатқан сызықтың оңт/де орналасқан құрлықтық Грецияға кіру к/к б/ды; Греция конституциялық монархия б/ды; грек билеушісі христиан дінін ұстаныпғ Анг,Фр ж/е Ресей билеуші әлеуеттерімен туыстық қатынаста болмау тиіс б/ды; Греция жыл сайын сұлтанға 1,5 млн пиастр салық төлеуге міндетті б/ды. Туркия Ресейден жеңілгеннен кейін ғана Греция тәуелсіздігін мойындады. Туркия, Грузия, Имеретия, Мингрелия, Гурия 1828ж Туркменчай бейбіт келісім шарты б/ша Ресейге өткен Нахичевань ж/е Ереван хандықтарын Ресейдің иеліктері р/де мойын/ды. 1830ж Лондон хаттамасы б/ша Греция тәуелсіз корольдік деп мойын/ды; Босфор ж/е Дарданелл бұғаздары шетелдік ж/е Ресейлік сауда кемелері үшін ашылды. «Шығыс мәселесінің» осы сатыда шешілуінің басты нәтижелері: Ресей Қара теңіз бен Балқан түбегінде өз жағдайын нығайтады, Сербия атономияға ие болады; Дунай князьдықтары бостандыққа бір адым жақындай түседі, Греция өз тәуелсіздігіне қол жеткізеді.

Египет дағдарыстары: Ресеймен соғыс аяқаталғаннан кейін Туркия Алжирдегі билігінен айырылады (ол Фр отарына айналады). Осыдан кейін Египет пашасы Мухамед – Әли сұлтанға қарсы шығады (өйткені оны Фр қолдап отырды). Египет пашасының сұлтанға қарсы шығуы мен Осман империясының территор/сында қуатты мем/тің п. болуын қаламаған еуропалық мем/рдің осы қақтығысқа араласуы Египет дағдарысын туғызды. 1831-1833жж Ресей сұлтанға қолдау көрсетті (өйткені, Египеттің жеңісі аймақта Францияның ықпалын артуына алып келер еді). 1833ж Ресей әскері Босфор бұғазының жағалауындағы Ункиар-Искелеси аймағына келіп, Египеттіктерге Канстантинопольға барар жолды жауып тастайды. Нәтижесінде, Египет әскері Таврдан өз әскерін шығарғаннан кейін Ресей әскері Туркиядан шығарылады. Ресей сұлтанды Ункиар-Искелеси келісімшартына қол қоюға көндіреді. Ол б/ша: екі мем/т арасында бейбітшілік, одақтастық мәңгі бақи орнатылады; екі мем/тің қауіпсіздігіне байланысты ашық кеңестер өткізу ж/е өзара көмек көрсету көзделеді; Ресейге қажет болған жағдайдаТуркия әскери көмек беруге міндеттенеді. Бірақ, аталған келісім шарт батыстықтардың қарсылығын тудырады. 1833ж ІІНиколай мен Австрия арасындағы Мюнхенгрец конвенциясы жоғарыда аталған келісім шартын әлсіретеді. Яғни ол б/ша, Австрия мен Ресей дағдарыс қайталанған жағдайда, бірлесіп Осман империясының біртұтастығын сақтауға келіседі. Түркия мен Египет арасында жаңа қақтығыстың п.болуы Ресейді Ункиар-Искелеси келісімінен бас тартып, Францияға қарсы Англиямен бірігуге алып келеді. Осындай саясаттың негізінде Туркия мен Егип арас. қақтығысқа еуропалық державалардың араласуы 1840ж Лондон конвенциясымен бекітіледі (Ресей, Анг, Австрия ж/е Прусс қат/ты. Мақ: Қара теңіз бұғаздары мәртебесін анықтау. Шешімі:Босфор мен Дарданелл бұғаз/ры бейбітшілік заманында(соғыс жағдайындағы мәртебесі анықталмады) әскери кемелер үшін жабық. Ресей бұғаздардағы үстемдігінен айырылды. 1853-1956жж Қырым соғысы:1848-1949жж еуропалық революция Молдавия мен Валахиядағы ұлт азаттық қозғ/ты тудырды. Бірақ ол орыс ж/е түрік әскерлерімен басылды. Болгариядағы көтерілістің күшеюне түткі б/ды. Боснияда толқулар, Албанияда көтеріліс б/ды. Сербия іс жүзінде Туркиядан бөлініп шықты. Черногория Түріктерге қарсылығын жалғастырды. 1853ж мамырда Порта Ресейдің Туркияның барлық православты христиандарына қамқоршылық ету құқығын беру тур талабын орындамағаннан кейін орыс түрік соғыстары басталады. Соғыста еуропалық державалар Ресейге қарсы позицияны ұстанады. 1854ж Анг, Фран ж/е Туркия арас. Ресейге қарсы бағытталған Канстантинополь келісім шарты жасалынады (Анг мен Фр Туркияға әскери көмек көрсетеді.). Туркия аталған келісімге қол қойғаннан кейін Анг мен Фр Ресейге соғыс жариялайды. 1855ж Севастопольдің құлауы Ресейдің жеңілісін білдірді. Кейіннен, одақтастардың ұсынысымен 1856ж Париж конгресі ашылды. (Шешімі: Қара теңіз бұғаздарын бейтараптандыру(Ресей үшін ең ауыры б/ды)). Париж конгресі Қырым соғысын толық аяқтады. 1858ж Париж конферениясы: Бірігу үшін күресіп жатқан Молдавия мен Влахияның мәртебесін анықтау үшін 1858ж 22мамырдан 19тамызға дейінгі аралықта арнайы Париж конференциясы шақырылды. Жоғарыда аталған князььдықтардың бірігуіне Анг, Австрия ж/е Туркия қрсы б/ды. Сардиния жақтас б/ды, Пруссия екі жақты озицияны ұстанды. Ұзаққа созылған тартыстардан кейін Молдавия мен Валахия князьдықтарын біріккен князьдық деп атауды шешті. Жоғарыда аталған мем/рдің қарсылығына қарамастан 1862ж 24қаңтарда толық әкімшілік бірігу болып, жаңа Румыния деген мем/т