De iustitia et iure

Iuri opêram daturum prius esse oportet, unde nomen iuris descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi. Cuius merîto quis nos sacerdotes appellet: iustitiam namque colîmus et boni et aequi notitiam pro-fitemur, aequum ab iniquo separantes, licîtum ab illicîto discernentes, bonos non solum metu poenarum, verum etiam praemiorum quoque exhortatione efficêre cupientes, veram, nisi fallor, philisophiam, non simulatam affectantes.

Huius studii duae sunt positiones, publîcum et privatum. Pub­lîcum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum - quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publîce utilia, quaedam privatim. Publîcum ius in sacris, in sacerdotîbus, in magistratbus consistit. Privatum ius tripertitum est: selectum etenim est ex naturalîbus praeceptis aut [praeceptis] gentium aut civilîbus.

Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit: nam ius istud non humani genêris proprium, sed omnium animalium, quae in terra, quae in mari nascuntur, avium quoque commune est. Hinc descendit maris atque femînae coniunctio, quam nos matrimonium appellamus, hinc - liberorum procreatio, hinc - educatio: videmus etenim cetêra quoque animalia, feras etiam istius iuris peritia censiri.

Ius gentium est, quo gentes humanae utuntur. Quod a naturali recedêre facîle intellegêre licet, quia illud omnîbus animalîbus, hoc solis hominibus inter se commune sit.

Ius civile est, quod neque in totum a naturali vel gentium [iure] recedit nec per omnia ei seruit: itâque, cum alîquid addîmus vel detrahîmus iuri communi, ius proprium, id est civile efficîmus.

(Ulp.)

Ius autem civile est, quod ex legîbus, plebis citis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit.

Ius praetorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem pra-etorum sic nominatum.

(Papinianus)

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivêre, alterum non

161

laedêre, suum cuique tribuêre. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia.

(Ulp.)

DE FONTIBUS IURIS ROMANI

Ius popûli Romani constat ex legîbus, plebiscitis, senatus consultis constitutionîbus princîpum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis prudentium.

Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est, quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a popûlo eo distat, quod popûli appellatione universi cives significant; plebis autem appellatione sine patriciis cetêri cives significantur.Unde olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quae sine auctoritate eorum facta essent. Sed postea lex Hortensia lata est, qua plebiscita universum popûlum tenebant; itâque eo modo legîbus exaequata sunt.

Senatusconsultum est, quod senatus iubet atque constituit: idque legis vicem obtînet, quamvis fuêrit quaesîtum.

Constitutio princîpis est, quod imperator decreto vel edicto vel epistûla constituit. Nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem obtineat, cum ipse per legem imperium accipiat.

Ius autem edicendi habent magistratus popûli Romani. Sed amplissîmum ius est in edictis duorum praetorum, urbani et peregrini, quorum iurisdictionem in provinciis praesîdes earum [provinciarum] habent; item in edicto aedilium curulium, quorum iurisdictionem in provinciis quaestores habent.

Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est iura condêre. Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem obtinet. Si vero dissentiunt, iudîci licet (quam libet) sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriani significatur.

(Gai.)