- •Т ошкент -2020
- •Мундарижа
- •Фан бўйича ўқув материаллари Мавзу-1. МакроиҚтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари Режа:
- •1.2. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари
- •1.3. Макроиқтисодий таҳлил ва мҳТнинг роли
- •1.4. Макроиқтисодий таҳлилдан фойдаланиш соҳалари
- •Таянч сўз ва иборалар
- •2.1. Таҳлилнинг моҳияти ва бошқаришдаги ўрни. Иқтисодий таҳлилнинг ўзига хос хусусиятлари.
- •2.2. Иқтисодий таҳлилни амалга ошириш услубиёти. Таҳлил услубиётини шакллантиришда тизимли ёндашув.
- •2.3. Макроиқтисодий таҳлилнинг амалий аҳамияти, бошқарув қарорларини қабул қилишда иқтисодий таҳлил натижаларининг ўрни ва аҳмияти.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-3. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминоти Режа:
- •3.1. Ижтимоий-иқтисодий ахборотларнинг шаклланиши ва уларнинг турлари
- •3.2. Макроиқтисодий кўрсаткичлар ахборот объекти сифатида
- •3.3. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаштиришда ахборот технологиялардан фойдаланиш йўналишлари.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-4. Реал секторнинг макроиқтисодий таҳлили Режа:
- •4.1. Миллий даромадлар ва маҳсулотлар ҳисоби
- •4.2. Миллий ҳисобот тизимини асосий агрегатлари.
- •4.3 Кўрсаткичларни ҳисоблаш муаммолари.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-6. Бюджет-солиқ секторининг макроиқтисодий таҳлили Режа:
- •6.1. “Давлат бошқарув органлари” тушунчасига изоҳ
- •6.2. Давлат бошқарув органлари (дбо)нинг операциялар ҳисоби
- •6.3. Давлат бошқарув органлари операцияларининг тавсифланиши
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-7. Пул-кредит секторининг иқтисодий таҳлили Режа:
- •7.1. Иқтисодий операциялар
- •7.2 Миллий даромад, маҳсулот ва тўлов баланси ҳисоблари ўртасидаги алоқа
- •Ўзаро алоқаси
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-9. Макроиқтисодий прогнозлашнинг моҳияти, предмети ва объекти Режа:
- •9.1. Иқтисодий прогнозлаш тушунчаси, унинг моҳияти ва функцияси
- •9.2. Прогноз, гипотеза ва режа хақида тушунчалар
- •9.3. Прогнозлаштириш объектининг тизимли таҳлили
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-10. Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогнозлаш усуллари Режа:
- •10.1 Прогнозлаштириш усулларидан самарали фойдаланиш.
- •10.2. Прогнозлаштириш усулларининг классификацияси.
- •10.3. Прогнозлаштиришда эксперт баҳолаш усуллари.
- •10.4. Корреляция ва регрессия таҳлили усули
- •10.5. Регрессион таҳлил.
- •10.6. Иқтисодий жараёнлар ва ҳодисаларнинг математик формулалар орқали ифодаланиши.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-11. Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари Режа:
- •11.1. Иқтисодий-ижтимоий прогнозлаштириш моделларининг классификацияси.
- •11.2. Эконометрик моделллар.
- •11.3. Макроиқтисодий моделлар.
- •11.4. Иқтисодиётни ривожлантириш моделлари.
- •11.5. Тармоқлараро динамик баланс модели
- •11.6. Прогнозлаштиришни мукаммалаштиришнинг муҳим йўналишлари.
- •11.7. Маҳсулот хом ашё номенклатурасига асосланган моделлар.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-12. Иқтисодий ўсишни прогнозлаш Режа:
- •12.1. Иқтисодий ўсиш тушунчаси.
- •12.2. Иқтисодий ўсиш турлари, уларнинг прогнозлаштиришда ишлатилиши.
- •12.3. Иқтисодий ўсишни прогнозлаштиришда ишлаб чиқариш функцияси.
- •12.4. Экстрополяция усули, корреляцион анализ усули.
- •12.5. Макроиқтисодий ўсишни прогнозлаштириш.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-13. Илмий-техник тараққиётни прогнозлаш Режа:
- •13. 1. Илмий тадқиқот натижалари прогнозлаш объекти сифатида.
- •13.2. Илмий тадқиқот турлари.
- •13.3. Фундаментал тадқиқотлар, уларнинг ўзига хос хусусиятлари, самарадорлигини объектив баҳолаш усули ва умумий тадқиқотлардаги улушининг салмоғи.
- •13.4. Илмий-техник тараққиёт жараёнини прогнозлашнинг хусусиятлари ва тамойиллари.
- •13.5. Инновацион тадқиқот лойиҳалари ва уларнинг натижаларини прогнозлаш.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-14. Ижтимоий жараёнлар ва аҳоли турмуш даражасининг ўсишини прогнозлаш Режа:
- •14.1. Ижтимоий жараёнларнинг хусусиятлари ва уларни ифодаловчи кўрсаткичлар.
- •14.2. Ижтимоий соҳаларни прогнозлаш усуллари ва моделлари, уларнинг ўзига хос хусусиятлари.
- •14.3. Аҳоли турмуш динамикасини баҳоловчи кўрсаткичлар, ушбу кўрсаткичларни ўзгариш динамикаси.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-15. Демографик жараёнларни прогнозлаш Режа:
- •15.1. Прогнозлаш объекти демографик жараёнларнинг хусусиятлари, ўзагриш тенденцияси, ўсиш динамикаси
- •15.2. Мамлакат аҳолисининг таркибий тузилиши
- •15.3. Ишчи кучи, шаҳар ва қишлоқларда уларнинг таркибий тузилиши
- •15.4. Демографик жараёнларни ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни белгиловчи омиллар.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-16. Тармоқнинг иқтисодий ривожланишини прогнозлаш Режа:
- •16.1. Тармоқдаги маҳсулот талабини прогнозлаштириш
- •16.2. Талаб доиралари ва уларнинг талабдаги улушини аниқлаш, ретроспектив маълумот тўплаш, прогнозлаштириш усулини танлаш, тармоқ маҳсулотига бўлган эҳтиёж бўйича талаб моделини ишлаб чиқиш
- •16.3. Ишлаб чиқариш ресурслари талабини прогнозлаштириш.
- •16.4. Тармоқнинг прогнозлаштириш таркиби
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Амалий машғулотлар бўйича ўқув материаллари амалий машғулотлар учун топшириқлар, кейс стади, вазиятли масалалар ва тестлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар Вазиятли топшириқ Истеъмол, инвестиция ва хукумат.
- •Истеъмолчилар.
- •Инвестор
- •Хукумат.
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топшириқ Банк тизими ва бозорни тартибга солиш.
- •Молия вазирлиги.
- •Марказий банк
- •Тижорат банклари
- •Фермерлар
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топшириқ. Пул бозори ва процент нормаси
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топширик. Мувозанат ва давлатнинг пул сиёсати.
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топширик. Инвестицион талаб ва махсулот бозорларида мувозанат
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Тавсия этиладиган адабиётлар рўйхати Асосий адабиётлар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Электрон журналлар
- •Интернет сайтлари
- •Талабанинг семестр давомидаги мустақил таълимига оид топшириқлар мустақил таълимга оид топшириқлар
- •Мустақил таълимни баҳолаш бўйича услубий кўрсатма кириш
- •Тaлaбaлaр мустaқил ишлaрининг мaзмуни вa aсосий шaкллaри
- •2. Талабалар мустақил ишларини ташкил этишнинг асосий тамойиллари
- •3. Мустақил ишни амалга оширишда талаба бажариши лозим бўлган вазифалар
- •4. Тaлaбaлaр мустaқил иши мавзулари ва мазмуни, уларни бажариш шакллари
- •Талабалар мустақил таълимининг мазмуни ва ҳажми
- •5. Тaлaбaлaр мустaқил иши бўйича маслаҳатларни ташкил этиш тартиби
- •6. Тaлaбaлaр мустaқил ишлaрини назорат қилиш, баҳолаш тартиби ва мезонлари
- •Курс иши мавзулари, уларни ёзиш ва баҳолаш бўйича услубий кўрсатма
- •Курс иши ёзишнинг мақсад ва вазифалари
- •Курс ишини ташкил этиш
- •Ишнинг мавзусини танлаш
- •Ишнинг режасини тузиш ва бажариладиган ишларни назорат қилиш
- •Курс ишида амалга оширилиши керак бўлган ишлар
- •Кафедранинг асосий вазифалари
- •Илмий раҳбарнинг вазифалари
- •Талабанинг вазифалари
- •Ишга тайёргарлик
- •Адабиётларни танлаш
- •Адабиётларни ўрганиш ва асосий маълумотларни йиғиш
- •Курс ишининг таркибий тузилиши
- •Курс ишини техник расмийлаштириш.
- •Курс ишини ҳимоя қилиш.
- •Курс ишини баҳолаш меъзонлари.
- •Курс ишига илова этиладиган ҳужжатлар.
- •Курс ишининг тавсия этилаётган мавзулари
- •Глоссарийлар
- •II. Ўқув фанининг мақсади ва вазифаси
- •III. Асосий назарий қисм (маъруза машғулотлари)
- •IV. Амалий машғулотлар бўйича кўрсатма ва тавсиялар
- •V. Мустақил таълим ва мустақил ишлар
- •VI. Асосий ва қўшимча ўқув адабиётлар ҳамда ахборот манбаалари Асосий адабиётлар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Интернет сайтлари
- •Фаннинг ишчи ўқув дастури
- •1. Ўқув фани ўқитилиши бўйича услубий кўрсатмалар
- •2. Маъруза машғулотлари
- •3. Амалий машғулотлар
- •4. Мустақил таълим
- •5. Фан бўйича талабалар билимини баҳолаш ва назорат қилиш меъзонлари
- •6. Асосий ва қўшимча адабиётлар ҳамда ахборот манбалари Асосий адабиётлар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Интернет сайтлари
- •Фан бўйича тарқатма материаллар Макроиқтисод “Макроиқтисодий таҳлил ва пр огнозлаш” фанининг мазмуни, вазифалари ва предмети фалари ва предмети
- •Тестлар Фан бўйича тестлар
- •5. Яим ҳажмини ўзгармас баҳоларда ҳисоблаш учун қайси усуллар қўлланилади.
- •6.Асосий капиталнинг ялпи жамғарилиши қайси баҳоларда ҳисобга олинади:
- •19. Инфляцияни келтириб чиқарадиган сабаблар кўрсатилан қаторни аниқланг.
- •30. Давлат бюджети камомадини молиялаштиришнинг қайси турлари мавжуд:
- •31. Дмс меъёрига кўра давлат молиявий статистикаси доирасидаги операциялар қандай услубда амалга оширилади:
- •32. Давлат бошқарув операцияларида тўлов оперциялари ўз ичига қуйидагиларни олади:
- •33. Консалидация тушунчаси қуйида келтирилган маълумотларнинг қайси бирисида тўғри ифода этилган:
- •50. Давлат бюджети камомадини молиялаштиришнинг қайси турлари мавжуд:
- •Рейтинг тизими асосида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолаш бўйича услубий кўрсатма умумий қоидалар
- •Талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолаш мезони
- •Талабалар жн ва оНдан тўплайдиган балларнинг намунавий мезонлари
- •Якуний назоратни “Ёзма иш” асосида ўтказиш
- •Назорат турларини ўтказиш муддати
- •Фанга доир видео маърузалар ва видео роликлар Фанга доир видео маърузалар, видео роликлар:
- •Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш
Топшириқлар
1-масала
Мамлакатларлар АВС-таҳлили учун бошланғич маълумотлар
Йиллар |
Иқтисодий ўсиш % |
Капитал самарадорли-гининг ўсиш сураъти % |
Меҳнат самарадор-лиги ўсиш сураъти % |
2006 |
103,6 |
101,1 |
101,9 |
2007 |
102,8 |
100,8 |
100 |
2008 |
104,1 |
102,3 |
102,6 |
2009 |
105,2 |
103,0 |
102,6 |
2010 |
106,3 |
102,3 |
103,9 |
2011 |
105,4 |
101,9 |
103,6 |
2012 |
103,6 |
100,9 |
101,5 |
2013 |
102,9 |
100,3 |
100,9 |
2014 |
104,8 |
103,1 |
101,6 |
2015 |
106,4 |
102,6 |
103,3 |
“А” давлатнинг самарадорлик кўрсаткичлари 1-жадвалда келтирилган. Келтирилган кўрсаткичлар ёрдамида мамлакат иқтисодий ўсишида қайси омилнинг улуши юқорилиги, иқтисодий ўсишни интенсив ва экстенсивлигини инобатга олиб, мамлакат иқтисодиётининг инновацион ривожланиш йўлларини бўйича стратегияни белгиланг.
Мамлакат иқтисодиётида омиллар самарадорлик кўрсаткичлари ва инновацион ривожланиши ўртасидаги ўзаро алоқадорликни топинг. Мамлакат иқтисодий ўзсиши билан инветиция самарадорлги ўртасидаги боғлиқликдан келиб чиқиб, иқтисодий инқирозлар натижасида инвестициялар ҳажмининг тушиши фақат меҳнат самарадорлиги натижасида мамлакат иқтисодий ўсиш ҳолатини баҳоланг.
2-масала
1. Макроиқтисодий кўрсаткичларни иқтисодий ўсишга таъсирини схематик тарзда ифодалаб беринг.
2. Қуйидаги саволларга жавоб беринг:
а) Иқтисодий ўсиш ва иқтисодий ривожланиш ўртасидаги фарқини ваалоқадорлигини ифодалаб беринг.
б) Мустақиллик йилларида республикамиз иқтисодиёти иқтисодий ўсишини йиллар бўйича даврлаб беринг ва ҳар бир давр қайси иқтисодий ўсиш турига алоқадорлигини изоҳлаб беринг.
3-масала
“А” мамлакатда ялпи ички маҳсулоти ўсиши тажрибаси
“А” мамлакат ялпи ички маҳсулоти ва аҳолининг ўсиш сураътлари 1-жадвалда келтирилган.
|
2007 йил |
2008 йил |
2009 йил |
2010 йил |
2011 йил |
2012 йил |
2013 йил |
2014 йил |
2015 йил |
ЯИМ (%) |
3,1 |
4,2 |
2,3 |
3,3 |
3,5 |
3,6 |
4,5 |
2,1 |
2,2 |
Аҳолини ўсиши (%) |
3,9 |
4,0 |
3,9 |
3,8 |
3,3 |
3,2 |
2,8 |
2,8 |
2,6 |
Савол.
1. Қайси йилларда “А” мамлакатда иқтисодий ўсиш сураътлари кўзатилган?
2. Иқтисодий тушиш даврларида айнан қайси омил натижасида юзага келган?
Вазиятли топширик. Инвестицион талаб ва махсулот бозорларида мувозанат
Топширик инвестициялар, жамгармалар, процент нормаси ва даромад уртасидаги богликликни акс эттиради. Макродаражада махсулот бозорлари мувозанати функцияси омиллари булмиш жамгаришга уртача мойиллик ва даромад микдори курсатилган.
Топширикнинг уммий маъноси куйидагидан иборат. Инвестицион талабнинг процент нормасига боглик булган график берилади. Инвестициялар ва жамгармалар тенглиги тугрисидаги талаб асосида жамгармалар функцияси аникланади. Сунг, жамгарма ва инвестицияларнинг мувозанат нукталарининг турли комбинацияларига мос булган, махсулот, бозорларининг умумий мувозанат эгри чизиги белгиланади. Бундай холат узгарувчан булади ва масалага даромад даражаси ва жамгармага уртача мойилликнинг узгариш омили киритилади. Конъюктуранинг Янги шароити махсулот бозорлари мувозанати эгри чизигининг силжишига олиб келади.
Шундай килиб, топширикни бажариш бир канча боскичларда олиб борилади.
Инвестицион талаб эгри чизигини тузинг. Инвестицион талаб банк проценти функцияси сифатида аникланди. Бундай боглик механизмини чукуррок куриб утамиз. Инвестицияларга талаб уч манба хисобидан шаклланади: а) фойданинг бир кисми; б) банк карзлари; в) кимматбахо когозларни сотиш.
а) холатида: банкка куйиладиган пулга бериладиган процентга нисбатан ишлаб чикаришдан кутиладиган фойда нормаси куп булса, корхона ишлаб чикаришга купрок маблаг ажратади. Инвестицияга мойиллик процент усиши билан камайиб боради (фойда нормаси узгармас булган шароитда).
б) холатида: процент ошиши билан кредит кимматлашиб боради, капитал куйилмалар кам фойдали булиб колади. Инвестициялар банк карзлари камайиши билан кискариб боради.
в) холатида: процент канча юкори булса, кимматбахо когозлар курси шунчалик пасайиб боради. Окибатда, акция ва облигацияларни сотиш оркали капитални жалб этиш камаяди.
Шундай килиб, молиялаштиришнинг хамма манбалари учун инвестицияга булган талабнинг прцент нормасига богликлиги тескари пропорционал.
Бундай богликлик куйидаги формула билан аниклансин. Деб фараз киламиз.
R-12/I
Бу ерда, R- банк проценти нормаси;
I – инвестицияга талаб, пул бирлиги.
I ни абциссалар укида, R ни ординаталар укида жойлаштириб, инвестицион талаб графигини тузинг.
Шуни таъкидлаш керакки, I 1 пул бирлиги бўлганда ва R 1% булганда функция аникмас. Бу чегараларнинг маъносини тушунтиринг.
Инвестицияларга талаб жамгармалар (S) хисобидан копланади. Жамгармалар, уз навбатида, даромаддан (DI) боглик. S (DI) функция чизикли эмас, чунки даромад ошиши билан жамгармага мойиллик ошади (одамлар юкорирок даромадлар олганда жамгаришга купрок пул ажратадилар).
Жамгармалар инвестицион талабни коплайдиганлиги сабабли, бозор макромувозанатининг содир булиши учун S ва I эквивалент булиши зарур.
Ж.Кейнс буйича, даромад, бир томондан истеъмол ва инвестициялардан таркиб топади (агар бу ерда давлат харажатлари хам кушилса). Бошка томондан эса, даромад истеъмол ва жамгармалардан иборат. Шундай килиб, I=S.
Жамгармаларни абциссалар уки буйлаб жойлаштириб, S функцияси графигини тузиш керак. Графикнинг 4 та нуктаси маълум:
S, пул бирлиги. |
1 |
4 |
6 |
12 |
ID, пул бирлиги . |
3 |
8,5 |
10,5 |
14 |
S - DI координаталар тизимида шу нукталарни белгилаб ва I=S ни хисобга олиб, S эгри чизигининг S=2; 3; 8; 10 пул бирлиги булганда яна бир нечта нуктасини аникланг. Жамгармалар графигини аник функциянинг хамма вилоятида тузинг.
Энди биз икки узаро боглик функциялар графигига эгамиз. I функциясининг хар бир нуктасига S нинг шундай нуктаси моски, унда инвестициялар жамгармаларга тенг. Лекин унда, процент ва даромад уртасида богликлик мавжуд, деб таъкидлашимиз мумкин. Бундан ташкари бундай богликлик графиги шундай нукталардан иборатки, уларнинг хар бири бозор мувозанатининг бирон бир холатини ифодалайди. Яъни даромаднинг хар бир нуктасида шундай жамгарма хиссаси борки, улар айнан шу процент даражасидан келиб чикадиган инвестицион талабни кондиради. Бундай функция – махсулот бозорлари мувозанати эгри чизиги хисобланади. Чунки у мувозанат нукталари тупламини беради. Иктисодий назарияда бундай богликлик «инвестиция плюс жамгармалар укида DI ни ва ординаталар укида R ни жойлаштириб ва R–I ва DI-S графикларидаги хамма маълум нукталарни I-S графигидаги DI-R координаталарга утказиб, тузинг.
Бозор контюктураси шароити узгаради. Даромад даражаси масалада хисобга олинмаган омиллар таъсирида усди (масалан, нархларнинг ва иш хакининг инфляция таъсирида ошиши ва бунинг таъсирида хам ишлаб чикарувчилар, хам истеъмолчилар даромадининг усиши.
Бундай даромад усиши истеъмолга чекланган мойилликни туширишни мумкин булган даражада унчалик сезиларли булгани йук. Яъни даромад кушимча усиши истеъмол ва жамгармага аввалгидай таксимланади. Шунинг учун жамгармалар эгри чизиги аввалгига параллел холатда булади (эгри чизикнинг букланиши истеъмолга чекланган мойилликни таърифлайди, яъни даромад усиши билан истеъмол хажми канчага узгарганини курсатади). Лекин жамгармага уртача мойиллик, яъни даромад хажмидаги уларнинг абслют хиссаси – камаяди. Ошган даромадда иктисодий субъектлар аввал канча жамгармаган булса, шунча микдорда колдиради, лекин истеъмолга куп сарфлайди. Бундай холат бизнинг мисолда инфляцион кутишларга мослашиш билан тушунтирилади, яъни одамлар инфляция шароитида (даромад усиши шундан келиб чикади нархлар усишидан камрок зарар куриш ниятида купрок пул сарфлашга харакат килишади.
Даромаднинг 3 пул бирл. ошиши билан жамгармалар узгармай колади. Шу маълумотлардан фойдаланиб, S1 жамгармалар эгри чизигининг янги графигини тузинг.
Даромаднинг узгариши факат жамгармалар эгри чизигининг силжишига эмас, балки I-S функциясининг хам узгаришига олиб келади. Процентнинг аввалги ставкаси холатида DI нинг усиши юз бергани учун, I-S эгри чизиги унг томонга силжийди.
Аввал тузилган S1 ва I графикларидан фойдаланиб, махсулот бозорлари мувозанатининг янги эгри чизигини (I - S1) чизинг.
Шундай килиб, топширикни бажариш давомида биз махсулот бозорларида мувозанат холатини шакллантирувчи ва узгартирувчи механизмлар харакатини урганиб чикдик.
12-мавзу. Иқтисодий ўсишни прогнозлаш