- •Т ошкент -2020
- •Мундарижа
- •Фан бўйича ўқув материаллари Мавзу-1. МакроиҚтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари Режа:
- •1.2. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари
- •1.3. Макроиқтисодий таҳлил ва мҳТнинг роли
- •1.4. Макроиқтисодий таҳлилдан фойдаланиш соҳалари
- •Таянч сўз ва иборалар
- •2.1. Таҳлилнинг моҳияти ва бошқаришдаги ўрни. Иқтисодий таҳлилнинг ўзига хос хусусиятлари.
- •2.2. Иқтисодий таҳлилни амалга ошириш услубиёти. Таҳлил услубиётини шакллантиришда тизимли ёндашув.
- •2.3. Макроиқтисодий таҳлилнинг амалий аҳамияти, бошқарув қарорларини қабул қилишда иқтисодий таҳлил натижаларининг ўрни ва аҳмияти.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-3. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминоти Режа:
- •3.1. Ижтимоий-иқтисодий ахборотларнинг шаклланиши ва уларнинг турлари
- •3.2. Макроиқтисодий кўрсаткичлар ахборот объекти сифатида
- •3.3. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаштиришда ахборот технологиялардан фойдаланиш йўналишлари.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-4. Реал секторнинг макроиқтисодий таҳлили Режа:
- •4.1. Миллий даромадлар ва маҳсулотлар ҳисоби
- •4.2. Миллий ҳисобот тизимини асосий агрегатлари.
- •4.3 Кўрсаткичларни ҳисоблаш муаммолари.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-6. Бюджет-солиқ секторининг макроиқтисодий таҳлили Режа:
- •6.1. “Давлат бошқарув органлари” тушунчасига изоҳ
- •6.2. Давлат бошқарув органлари (дбо)нинг операциялар ҳисоби
- •6.3. Давлат бошқарув органлари операцияларининг тавсифланиши
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-7. Пул-кредит секторининг иқтисодий таҳлили Режа:
- •7.1. Иқтисодий операциялар
- •7.2 Миллий даромад, маҳсулот ва тўлов баланси ҳисоблари ўртасидаги алоқа
- •Ўзаро алоқаси
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-9. Макроиқтисодий прогнозлашнинг моҳияти, предмети ва объекти Режа:
- •9.1. Иқтисодий прогнозлаш тушунчаси, унинг моҳияти ва функцияси
- •9.2. Прогноз, гипотеза ва режа хақида тушунчалар
- •9.3. Прогнозлаштириш объектининг тизимли таҳлили
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-10. Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогнозлаш усуллари Режа:
- •10.1 Прогнозлаштириш усулларидан самарали фойдаланиш.
- •10.2. Прогнозлаштириш усулларининг классификацияси.
- •10.3. Прогнозлаштиришда эксперт баҳолаш усуллари.
- •10.4. Корреляция ва регрессия таҳлили усули
- •10.5. Регрессион таҳлил.
- •10.6. Иқтисодий жараёнлар ва ҳодисаларнинг математик формулалар орқали ифодаланиши.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-11. Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари Режа:
- •11.1. Иқтисодий-ижтимоий прогнозлаштириш моделларининг классификацияси.
- •11.2. Эконометрик моделллар.
- •11.3. Макроиқтисодий моделлар.
- •11.4. Иқтисодиётни ривожлантириш моделлари.
- •11.5. Тармоқлараро динамик баланс модели
- •11.6. Прогнозлаштиришни мукаммалаштиришнинг муҳим йўналишлари.
- •11.7. Маҳсулот хом ашё номенклатурасига асосланган моделлар.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-12. Иқтисодий ўсишни прогнозлаш Режа:
- •12.1. Иқтисодий ўсиш тушунчаси.
- •12.2. Иқтисодий ўсиш турлари, уларнинг прогнозлаштиришда ишлатилиши.
- •12.3. Иқтисодий ўсишни прогнозлаштиришда ишлаб чиқариш функцияси.
- •12.4. Экстрополяция усули, корреляцион анализ усули.
- •12.5. Макроиқтисодий ўсишни прогнозлаштириш.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-13. Илмий-техник тараққиётни прогнозлаш Режа:
- •13. 1. Илмий тадқиқот натижалари прогнозлаш объекти сифатида.
- •13.2. Илмий тадқиқот турлари.
- •13.3. Фундаментал тадқиқотлар, уларнинг ўзига хос хусусиятлари, самарадорлигини объектив баҳолаш усули ва умумий тадқиқотлардаги улушининг салмоғи.
- •13.4. Илмий-техник тараққиёт жараёнини прогнозлашнинг хусусиятлари ва тамойиллари.
- •13.5. Инновацион тадқиқот лойиҳалари ва уларнинг натижаларини прогнозлаш.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-14. Ижтимоий жараёнлар ва аҳоли турмуш даражасининг ўсишини прогнозлаш Режа:
- •14.1. Ижтимоий жараёнларнинг хусусиятлари ва уларни ифодаловчи кўрсаткичлар.
- •14.2. Ижтимоий соҳаларни прогнозлаш усуллари ва моделлари, уларнинг ўзига хос хусусиятлари.
- •14.3. Аҳоли турмуш динамикасини баҳоловчи кўрсаткичлар, ушбу кўрсаткичларни ўзгариш динамикаси.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-15. Демографик жараёнларни прогнозлаш Режа:
- •15.1. Прогнозлаш объекти демографик жараёнларнинг хусусиятлари, ўзагриш тенденцияси, ўсиш динамикаси
- •15.2. Мамлакат аҳолисининг таркибий тузилиши
- •15.3. Ишчи кучи, шаҳар ва қишлоқларда уларнинг таркибий тузилиши
- •15.4. Демографик жараёнларни ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни белгиловчи омиллар.
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Мавзу-16. Тармоқнинг иқтисодий ривожланишини прогнозлаш Режа:
- •16.1. Тармоқдаги маҳсулот талабини прогнозлаштириш
- •16.2. Талаб доиралари ва уларнинг талабдаги улушини аниқлаш, ретроспектив маълумот тўплаш, прогнозлаштириш усулини танлаш, тармоқ маҳсулотига бўлган эҳтиёж бўйича талаб моделини ишлаб чиқиш
- •16.3. Ишлаб чиқариш ресурслари талабини прогнозлаштириш.
- •16.4. Тармоқнинг прогнозлаштириш таркиби
- •Таянч сўз ва иборалар
- •Амалий машғулотлар бўйича ўқув материаллари амалий машғулотлар учун топшириқлар, кейс стади, вазиятли масалалар ва тестлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар Вазиятли топшириқ Истеъмол, инвестиция ва хукумат.
- •Истеъмолчилар.
- •Инвестор
- •Хукумат.
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топшириқ Банк тизими ва бозорни тартибга солиш.
- •Молия вазирлиги.
- •Марказий банк
- •Тижорат банклари
- •Фермерлар
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топшириқ. Пул бозори ва процент нормаси
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топширик. Мувозанат ва давлатнинг пул сиёсати.
- •Топшириқлар
- •Вазиятли топширик. Инвестицион талаб ва махсулот бозорларида мувозанат
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Топшириқлар
- •Тавсия этиладиган адабиётлар рўйхати Асосий адабиётлар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Электрон журналлар
- •Интернет сайтлари
- •Талабанинг семестр давомидаги мустақил таълимига оид топшириқлар мустақил таълимга оид топшириқлар
- •Мустақил таълимни баҳолаш бўйича услубий кўрсатма кириш
- •Тaлaбaлaр мустaқил ишлaрининг мaзмуни вa aсосий шaкллaри
- •2. Талабалар мустақил ишларини ташкил этишнинг асосий тамойиллари
- •3. Мустақил ишни амалга оширишда талаба бажариши лозим бўлган вазифалар
- •4. Тaлaбaлaр мустaқил иши мавзулари ва мазмуни, уларни бажариш шакллари
- •Талабалар мустақил таълимининг мазмуни ва ҳажми
- •5. Тaлaбaлaр мустaқил иши бўйича маслаҳатларни ташкил этиш тартиби
- •6. Тaлaбaлaр мустaқил ишлaрини назорат қилиш, баҳолаш тартиби ва мезонлари
- •Курс иши мавзулари, уларни ёзиш ва баҳолаш бўйича услубий кўрсатма
- •Курс иши ёзишнинг мақсад ва вазифалари
- •Курс ишини ташкил этиш
- •Ишнинг мавзусини танлаш
- •Ишнинг режасини тузиш ва бажариладиган ишларни назорат қилиш
- •Курс ишида амалга оширилиши керак бўлган ишлар
- •Кафедранинг асосий вазифалари
- •Илмий раҳбарнинг вазифалари
- •Талабанинг вазифалари
- •Ишга тайёргарлик
- •Адабиётларни танлаш
- •Адабиётларни ўрганиш ва асосий маълумотларни йиғиш
- •Курс ишининг таркибий тузилиши
- •Курс ишини техник расмийлаштириш.
- •Курс ишини ҳимоя қилиш.
- •Курс ишини баҳолаш меъзонлари.
- •Курс ишига илова этиладиган ҳужжатлар.
- •Курс ишининг тавсия этилаётган мавзулари
- •Глоссарийлар
- •II. Ўқув фанининг мақсади ва вазифаси
- •III. Асосий назарий қисм (маъруза машғулотлари)
- •IV. Амалий машғулотлар бўйича кўрсатма ва тавсиялар
- •V. Мустақил таълим ва мустақил ишлар
- •VI. Асосий ва қўшимча ўқув адабиётлар ҳамда ахборот манбаалари Асосий адабиётлар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Интернет сайтлари
- •Фаннинг ишчи ўқув дастури
- •1. Ўқув фани ўқитилиши бўйича услубий кўрсатмалар
- •2. Маъруза машғулотлари
- •3. Амалий машғулотлар
- •4. Мустақил таълим
- •5. Фан бўйича талабалар билимини баҳолаш ва назорат қилиш меъзонлари
- •6. Асосий ва қўшимча адабиётлар ҳамда ахборот манбалари Асосий адабиётлар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Интернет сайтлари
- •Фан бўйича тарқатма материаллар Макроиқтисод “Макроиқтисодий таҳлил ва пр огнозлаш” фанининг мазмуни, вазифалари ва предмети фалари ва предмети
- •Тестлар Фан бўйича тестлар
- •5. Яим ҳажмини ўзгармас баҳоларда ҳисоблаш учун қайси усуллар қўлланилади.
- •6.Асосий капиталнинг ялпи жамғарилиши қайси баҳоларда ҳисобга олинади:
- •19. Инфляцияни келтириб чиқарадиган сабаблар кўрсатилан қаторни аниқланг.
- •30. Давлат бюджети камомадини молиялаштиришнинг қайси турлари мавжуд:
- •31. Дмс меъёрига кўра давлат молиявий статистикаси доирасидаги операциялар қандай услубда амалга оширилади:
- •32. Давлат бошқарув операцияларида тўлов оперциялари ўз ичига қуйидагиларни олади:
- •33. Консалидация тушунчаси қуйида келтирилган маълумотларнинг қайси бирисида тўғри ифода этилган:
- •50. Давлат бюджети камомадини молиялаштиришнинг қайси турлари мавжуд:
- •Рейтинг тизими асосида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолаш бўйича услубий кўрсатма умумий қоидалар
- •Талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолаш мезони
- •Талабалар жн ва оНдан тўплайдиган балларнинг намунавий мезонлари
- •Якуний назоратни “Ёзма иш” асосида ўтказиш
- •Назорат турларини ўтказиш муддати
- •Фанга доир видео маърузалар ва видео роликлар Фанга доир видео маърузалар, видео роликлар:
- •Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш
Топшириқлар
1-масала
Экстрополяция усулидан фойдаланиб хисобланг.
Нон булочка махсулотлари сотадиган магазиннинг 11 иш кунида сотиши керак бўлган махсулотни сотишни прогноз қилиш.
Олдинги 10 кун ичида нон-булочка сотадиган магазиннинг махсулотни сотиш хажми қуйидаги кўрсаткичларни ташкил этган (тоннада)
1-кун |
2-кун |
3-кун |
4-кун |
5-кун |
6-кун |
7-кун |
8-кун |
9-кун |
10-кун |
2.5 |
2.8 |
2.0 |
2.4 |
2.3 |
2.9 |
2.7 |
2.2 |
2.3 |
2.8 |
2-масала
Экстрополяция усулидан фойдаланиб хисобланг.
Булочка махсулотлари сотадиган магазиннинг 12- иш кунида сотиши керак бўлган махсулотни сотишни прогноз қилиш.
Олдинги 11 кун ичида булочка сотадиган магазиннинг махсулотни сотиш хажми қуйидаги кўрсаткичларни ташкил этган (тоннада)
1-кун |
2-кун |
3-кун |
4-кун |
5-кун |
6-кун |
7-кун |
8-кун |
9-кун |
10-кун |
11-кун |
2.4 |
2.6 |
2.1 |
2.4 |
2.3 |
2.7 |
2.8 |
2.2 |
2.3 |
2.5 |
2.5 |
3-масала
Уч тармоқли ҳисобот ТАБ маълумотлари схемаси асосида ва режа даврида пировард маҳсулотларининг берилган кўрсаткичларига мувофиқ (Урежа), режа ТАБ нинг миқдорий параметрлари хисоблансин ва иқтисодий таҳлил амалга оширилсин.
И/ч |
Истеъмолчи тармоқлар |
Пировард маҳсулот |
Ялпи маҳсулот |
||
Тармоқлар |
Саноат |
Қурилиш |
Қишлоқ хўжалиги |
|
|
Саноат Қурилиш Қишлоқ хўжалиги |
30 24 21 |
40 19 15.2 |
24 20 |
56 32 14.2 |
150 95 60 |
Соф маҳсулот Ялпи маҳсулот |
75 150 |
20.8 95 |
9.6 6.4 |
102.2 - |
- 305 |
Y1=60; Y2=40; Y3=20
4-масала
Метал ишлаб чиқарувчи ва уни сотиш билан шуғулланувчи фирманинг фойда режасини аниқланг.
Сотув режасига асосланиб товарни сотишдан келадиган тушумини, яъни Q – 1200АҚШ доллари деб белгиланди. Доимий харажатлар F эса – 500 АҚШ доллари. Сотувдаги ўзгарувчан харажатлар даражаси, С – 25% ни ташкил этади.
Вазиятли топширик. Мувозанат ва давлатнинг пул сиёсати.
Бу топширик олдинги икки («Инвитацион талаб ва махсулот бозоридаги мувозанат», «пул бозори ва процент нормаси») топширикларининг мантикий давомидир. Унда Ж.Хикснинг таникли булмиш «Инвентиция – жамгарма – бозорий чакконлик (ликвидлик) - пул» модели оркали таърифланадиган биргаликда махсулот ва пул бозорларидаги мувозанат шароитлари курсатилган.
Кейнсионистик ва монетаристик ёндашувлари нуктаи назаридан давлатнинг пул ва бюджет сиёсатнинг пул ва бюжет сиёсати имкониятлари ва чегаралари ифодаланади.
Процент ставкасини тартибга солиш учун пул массасини узгартирувчи уз хохишича харакат килувчи тадбирлар, узок вактли муддатда инфляцияни кучайтирувчи бир омил сифатида курсатилган. «Ликвидлик тузоги»дан чикариш учун давлат харажатларини оширишнинг ижобий ва салбий томонлари аникланади. Бу жараён давлат карзларининг ошиши ва уни коплаш эса «кроулинг-аут» - хусусий инвестицион талабларни сикиб чикариш – самараси билан боглик. Монетаристик сиёсат принципларига мос холда М.Фридман ва Сент-Луисс модели асосида пул массасининг зарур узок муддатли кушимча усиши урнатилади.
Топширикни умумий бажариш йулини таърифлаймиз. Бирламчи жамгарма, инвестиция, процент нормаси, пул талаб ва таклифи каби параметрларнинг узаро мослиги шароитида умумий бозор мувозанати холати аникланади.
Давлат инвестицияларни янада рагбатлантириш максадида пул массасини оширади, бу эса «ликвидлик тузоги»га тушишга, инфляцион молиялаштиришга олиб келади. Процент ставкаси пул таклифнинг оишига бефарк булиб колади, хусусий инвестициялар купаймайди. Шунинг учун хукумат ишлаб чикаришга давлат куйилмаларини оширишни иктисоди. «Инвестиция - жамгарма» эгри чизиги силжийди. Иктисод стагнация холатидан чикади, лекин давлат карзи купаяди. Марказий органлар, фискаль сиёсатининг чегараланганлиги тугрисидаги хулосага келиб, монетаристик тавсияномаларни амалга оширишга утадилар ва пул массасининг керакли хажмини хисоблайдилар.
Шундай килиб, топширикда кетма-кет харакат куйидагича.
«Инвеститиция – жамгарма» (I-S) эгри чизиги абциссалар укида макро даражадаги даромад (DI), ординаталар укида эса банк проценти ставкаси (R) жойлаштирилган тизимда тузилади. I-S куйидаги нукталар туплами билан берилади.
DI. пул бирлиги |
9 |
9,5 |
10 |
10,5 |
85 |
R, % |
6,5 |
5 |
4 |
3 |
8,5 |
Шу – махсулот бозорлари мувозанат эгри чизиги графигини чизинг.
Шундан кейин молия коньюктураси оптимал холатини таърифлайдиган шароитларга утамиз. Бу тугрида «пул бозори ва процент нормаси» масаласида айтиб утилган эди. Унда пулга талаб (тез пулга айлантириш мумкин булган молни хушлаш) ва таклифнинг тугри келишига мос мувозанатининг икки нуктаси курсатилган эди ва Е1 дан Е2 га утиш процент ва даромад узгаришлари билан кузатиларди. Шунинг учун DI-R координаталар тизимида процент ва даромаднинг турли даражаларида пул талаби ва таклифининг тенглигини тарифлайдиган хамма нукталари тупламини тасвирлаш мумкин. Бу «ликвидликни хушлаш - пул» (LM) эгри чизиги булади. У молия бозори мувозанати шароитларини акс эттиради.
Бизнинг топширикда LM эгри чизиги куйидаги нукталар туплами билан берилади.
DI пул бирлиги |
8 |
9 |
9,5 |
10 |
11 |
11,5 |
11,5 |
R, % |
3,1 |
3,1 |
3,5 |
4 |
5,5 |
7 |
8 |
Бу эгри чизикни хам I-S чизмасида чизинг.
Графикнинг горизонтал кисмига эътибор беринг. Унга катта пул массаси М ва окибатда R нинг минимал ставкалари мос келади. R бозор ставкаси аник белгиланган даражасидан куйига тушолмайди (масалада-3%). Шунинг учун М нинг сезиларли даражада купайиши билан процент узгармайди.
LM эгри чизигининг вертикал кисмининг иктисодий маъносини мустакил равишда тушунтириб беринг.
Юкорида кайд этилган ишларнинг бажарилиши натижасида биз Ж.Хикснинг таникли «инвестиция-жамгарма-ликвидлик-пул» моделига эришдик. У махсулот (IS) ва пул бозорларининг (LM) биргаликдаги мувозанати шароитларини акс эттиради. Шундай килиб, процент ва даромаднинг кандай параметрларида Е нуктаси (иктисодий макромувозанат) – урнатилишини аникланг.
Топилган мувозанат нуктаси узгармас эмас, давалат кейнс теориясига асосланиб активлаштириш сиёсатини олиб боради. У пул таклифини ошириб, процент ставкалари ва инвестицияларга доимо таъсир курсатишга харакат килади. Бундай таъсир курсатиш механизми «пул бозори ва процент нормаси» масаласида чукур куриб утилган. Лекин унда давлатнинг киска муддатли R ни камайишига ва окибатда инвестиция ва ишлаб чикаришни оширишни рагбатлантиришга олиб келадиган таъсир курсатилган эди.
Бозор механизми DI даражаси ва пулга талабнинг ошишига жавоб бериб, R ни яна кутаради. Яъни шуни таъкидлаш мумкинки, узок муддатда процент ставкалари бошкариш таъсирига кам буйсунади. Давлат яна ва яна пул массасини манипуляция килиш, узбошимча сиёстига кайтиб келиши зарур. Лекин катта М таклифи шароитида даромад усишидан келиб чикадиган пулга талабнинг ошиши яна хам камайиб борди.
Талаб эгри чизиклари процентнинг мин. даражасидан пастга тушмай, горизонтал холатни кабул килади. Бу жараённи IS-LM моделида кузатамиз. Узок муддат давомида давлат пул массасини 14% га оширади деб хисоблаймиз. П нинг узок муддатда узгармаслиги шарти натижасида, Л М эгри чизиги 15 процентли ошишга мос масофада ОД уки буйича унгга силжийди. Шундай килиб, Л М графигини тузганда фойдаланган хар бир нукталарнинг янги урнашиш жойини аникланг ва «ликвидлик - пул» - LM1 янги эгри чизикни чизинг.
IS тугри чизиги узгармай, LM-LM1 гача силжиганни учун, мувозанатининг янги нуктаси – Е1 урнатилади. Унинг координатларини топинг.
Е1 нуктаси LM эгри чизигининг доимий R га мос горизонтал кисмида жойлашган булади. М пул массасини янада купайтириш маъносиз – процент ставкалари минимал микдордаги 3 процентдан пастга тушмайди, ишлаб чикариш инвестицион туртки олмайди. Асосланмаган пул таклифини купайтириш иктисодни «ликвидлик тузогига» тушириб куйди. Хужалик стагнацияга кириб колди.
Ж.Кейнс тизимида пул ишлаб чикаришга процент нормасининг узгариши оркали таъсир курсатади. Лекин бу механизм каттик депрессия шароитида, яъни пул нархи – процент камайганда, ишламай колиши мумкин. R нинг узгармаслиги окибатида инвестицияларнинг рагбатланмаслигидан ташкари, шу йуналишида яна бир ирмок мавжуд. Паст процент кимматбахо когозлар курсининг ошишини билдиради.
Агар кимматбахо когозлар кимматлашуви иктисоднинг усиш давридаги акция ва облигацияларга катта талаб билан богланган булса, унда пул эгалари кимматбахо когозлардан келажакда фойда ва дивидент олишни кузлаб, уларни сотиб олишарди. Лекин стагнация шароитида юкори биржа нархлари айнан минимал банк процентлари билан боглик, кимматбахо когозлар ишончсиз. Шунинг учун одамлар уларни сотиб олишдан кура, пулни накд шаклда ушлаб туришни афзал курадилар, яъни тез пулга айлантиришга ихлос купрок. Фирмалар биржада акцияларни сотишдек кам маблаг олишади, бу эса инвестицияларни янада рагбатлантиришини камайтиради.
Бошка томондан, истеъмолчилардаги накд пуллар бозорини эзади ва туловга кобил талаб даражаси усиб борад. Бу нархларнинг инфляцион ошишига олиб келади – ишлаб чикариш усиб бораётган талабни кондиролмайди («Инвестицион талаб ва махсулот бозорлари мувозанати» масаласини куринг).
Бундай холатдан чикиш кийин, чунки хусий куйилмалар – бозор иктисодидаги инвестицияларнинг асосий кисми-ишламай колган. Улар инфляцион холатда факат янги технология ва янги махсулотни кенг жорий этиш вактидагина, яъни келажакда процент ставкасига боглик булмаган фойда нормасининг усишини хисобга олганда ишлаши мумкин.
Лекин процент таъсир этмайдиган яна бир инвестицион омил мавжуд. Давлат узининг бюджет ассигацияларини ошириши мумкин.
«Ликвидлик тузоғидан» чикиш учун хукумат ишлаб чикаришга 1 шартли пул бирлиги микдорида кушимча маблаг ажратди. Мультипликатор 1 га тенг деган шарт кабул киламиз. Яъни даромад DI хам 1 шартли пул бирлиги усади. R узгармас холда колганлиги учун бундай харакат графикда IS чизигининг 1 бирлиги унгга силжишига олиб келади. «Инвестиция-жамгарма» - IS1 янги графигини тузинг. LМ1 ва IS1 учун мувозанат нуктасини (Е2) аникланг. Иктисодни «тузокдан» чикаришга эришдикми, процент ошдими?
Давлат харажатларининг сезиларли усиши холатни унглаштиришга кобил. Лекин бу тадбир – узининг салбий окибатларига эга булган мажбурий тадбирдир. Чунки бундай молиялаштириш учун давлат уз карзини оширишга мажбур. Хукумат бу карзни инфляцияни чукурлаштирмаслик учун янги пул чикариш билан эмас, балки займлар хисобига коплаши мумкин. Лекин бундай шароитда бозорий номувозанат содир булиши мумкин, чунки давлат омонатчилар маблагларини облигациялари билан банд этиб, уларни хусусий инвестиция бозоридан сикиб чикариши мумкин. Бу – «куродинг - аут» самараси дейилади. Унинг иктисодга нокулай окибатларини тушунтириб беринг.
Киска вактли муддатда давлат пул мувозанатига процент ставкалари оркали таъсир курсатиши мумкин. Лекин узок муддатли келажакда процент ставкаларига таъсир курсатиб булмайди, чунки хар сафар давлатнинг пасайтириш тадбирига бозор тескари реакция билан R ни ошириб, жавоб беради. Бундай шароитда пул масаласининг гипертрафияга дучор булиши (хаддан ташкари ошиши) бошкариб булмайдиган инфляцияга олиб келади. Натижада узок вактли муддатда кейнсионистик рецептлар таъсир этмайди.
Шунинг учун R даражасига боглик булмаган мувозанатга асосланган назария монетаристлар томонидан илгари сурилган. Давлат уз холича харакат килувчи тадбирлардан, пул таклифини импульсив манипуляциялашдан воз кечиши керак. Бунинг урнига бозор талабига мос асосланган доимий пул массасининг усишини таъминлаш керак. Узок муддатли мувозанат шартлари М.Фримен тенгламаси билан аникланади:
ΔМS=ΔDI-ΔP
Бу ерда, ΔМS – уртача йиллик хисобидаги узок муддатли пул таклифининг усиши суръати: %
ΔDI – узок муддатли жами даромаднинг (реал махсулот) уртача йиллик усиш суръати, %
ΔP - уртача йиллик хисобдан нархларнинг узок муддатли инфляцион усиш суръати, %.
Бу микдор, агар давлат процент ставкасини пул массасининг узгариши хисобидан тартибга солиб бормаганида, нархларнинг усиши канча булиши мумкинлигини курсатади. Бу курсаткич баркарор ривожланиш учун иктисод канча кушимча пул талаб этишини (ишлаб чикаришнинг усишини хисобга олган холда) давлат учун тавсиянома булиб хизмат килувчи хисобланадиган курсаткичдир.
Бизнинг топширикда марказий органлар монетристик стратегяни кабул килиб, МS ни аниклашлари керак. Бунинг учун P параметрини аниклаш лозим. Лекин амалиётда уни статистик хисобга олиш жуда кийин, чунки давлат киска вактли муддатда доимо пул таклифини узгартириб, айлантириб туради.
P ни хисоблаш услуби Сент-Луис шахри федерал резерв банки хизматчилари Л.Андерсон, Ж.Джордон ва К.Карлсон томонидан таклиф этилган ва «Сент-Луис модели» деб аталган. Умумий куринишда P икки курсаткичлар йигиндиси сифатида аникланади: 1-махсулотларга пулли талабнинг куввати ва 2-келажакда нарх узгаришларининг кутилиши.
1-курсаткич махсулот ишлаб чикаришнинг хакикий хажми ва унинг тула бандлик шароитидаги потенциал даражаси уртасидаги нисбий фарк сифатида аникланади. Топширикда бу микдор 2% ни ташкил этади.
2-курсаткич Сент-Луис моделида олдинги 17 квартал мобайнида нарх узгаришлари асосида аникланади. Уртача йиллик хисобида топширикда у 3,5% га тенг.
М. Фридмен тенгламасида P кийматини хисобланг ва DI 3% ни ташкил этганда керакли пул таклифининг усиш суръатини ΔМS1 ни аникланг.
Шундай килиб, давлат киска вактли муддатда процентга таъсир курсатиш учун заруриятга караб пул массасини узгартиришдан фойдаланганлик билан биргаликда МS1 микдордаги пул таклифининг узок вактли доимий усишига ёндашади.
11-мавзу. Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари