6-BOB. BYUDJET-SOLIQ
SEKTORINING MAKROIQTISODIY
TAHLILI
Ma’ruzachi: Q.Mambetjanov
REJA:
1 Byudjet – soliq sektorining tarkibiy tuzilishi va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik.
2. “Davlat boshqaruv organlari” tushunchasiga izoh.
3. Davlat boshqaruv organlarining operatsiyalar hisobi
4. Davlat boshqaruv organlari operatsiyalarining tavsiflanishi
5. Davlat daromadlari va transfertlarning tahlili
1 Byudjet – soliq sektorining tarkibiy tuzilishi va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik
Davlatning |
asosiy |
vazifalaridan |
biri |
iqtisodiyotni |
barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat vositalari qatori fiskal siyosat orqali ham erishiladi.
Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyasion YAIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to‘liq bandlilikni, to‘lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o‘zgartirishni o‘z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi.
Iqtisodiyot turg‘unlik yoki pasayish davrida bo‘lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag‘batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi. YA’ni, davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o‘zida olib borish evaziga hal etadi.
Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo‘lishi va soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o‘sishiga va natijada, iqtisodiy salohiyatning ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin.
O‘zbekiston respublikasi davlat byudjeti moliyalashtirish davlat moliyasi orqali amalga oshiriladi. Davlat moliyasi o‘z
navbatida davlat byudjeti, byudjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalar, davlat majburiyatlariga yo‘naltiriladi.
1.1- rasm. Davlat moliyasini taqsilanishi.
Mamlakat byudjet tizimi Respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, Toshkent shahar byudjeti, 12 ta viloyatlar byudjeti, 199 ta tuman va shaharlar byudjeti va qariyib 47 mingta byudjet tashkilotlarini o‘zida mujassamlashtiradi.
Byudjet shakllanishi va foydalanishiga ko‘ra mahalliy byudjet va davlat byudjetiga bo‘linadi. Mahalliy byudjetlar viloyatlar miqiyosida bo‘lib ular mahalliy yig‘imlar soliqlardan shakllantiriladi. Mahalliy byudjet mablag‘lari shu viloyat etiyojlarini qondirish maqsadida foydalaniladi (yo‘l qurilishi, obodonchilik va boshqalar). Davlat byudjeti esa respublika miqiyosida, davlat soliq yig‘imlar bojxona to‘lovlari va boshqa yig‘imlar orqali shakllatriladi.
Byudjet 2 qismdan iborat bo‘lib bular, daromad va xarajat qismlaridir. Daromad qismida byudjetni to‘ldiruvchi manba’lar keltirilsa, xarajat qismida uni taqsimlanish qismi keltiriladi. Agar yil oxirida davlat byudjetida daromadlar xarajatlarga teng bo‘lsa unda malakat byudjeti balanslashgan bo‘lib mamlakat barcha mablag‘laridan samarali foydalangan bo‘lib hisoblanadi. Agar daromad xarajatga nisbattan ortisa, unda byudjet taqchilligi yoki difetsiti yuzaga keladi. Ushbu taqchillikni bartaraf etish maqsadida davlat muomilaga qimmatli qog‘ozlarini chiqarib taqsillikni bartaraf etadi. Agar daromadlar xarajatlardan ortiqcha bo‘lsa, byudjet profitsiti yuzaga keladi va mamlakat ortiqcha pullarini qarzlarini to‘lashga yo‘naltiradi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘ngi yillarda samarali soliq - byudjet siyosati natijasida davlat byudjet profitsit bilan yakunlamoqda.
5.1.1 - jadval
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti taqchilligi va profitsiti dinamikasi
|
1995 y |
2000 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 y |
|
|
y |
y |
y |
y |
|
Defitsit(-), |
-2,8% |
-1,0% |
+1,1% |
+1,5% |
+0,2% |
-1,0% |
Profitsit (+) |
|
|
|
|
|
|
Davlat byudjetini profitsit yoki difetsit bo‘lishi uning shakllantirishiga bog‘liqdir. Ko‘plab mamlakatlarda shu jumladan O‘zbekiston Respublikasida ham byudjet soliqlar hisobidan shakllantiriladi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan samarali soliq siyosati natijasida yildan yilga soliq stavkalarining tushishi soliqtushimining umumiy miqdoriga ta’sir ko‘rsatmay ularning miqdorini oshishiga olib kelyapdi. CHunki soliq stavkasining tushishi soliqqqa tortiluvchilar sonining oshishiga olib kelyapdi.