Идеалы үзгәргән герой

Гадәттә, роман яисә повестьның башында герой нинди максатны үз алдына куйса, шуңа тугры булып кала да. Шулай да бу мәҗбүри түгел. Алдагы фикергә мөнәсәбәттә караганда, Фәнис Яруллинның «Кайту» повесте татар әдәбиятында да, аның үз иҗатында да үзенчәлекле урын алып тора. Әсәр ахырында вакыйгаларны тасвир итүче геройның гомере мәгънәсезгә яшәлгән булып чыга.

Фәрит Шәйхиев — үткән белән бүгенгене чагыштырып, вакыйгалар арасында эзлеклелек, сәбәпле бәйләнеш эзләүче кеше ул. Әсәргә куелган эпиграфтан без прототипның — Олег Шәйхетдинов исемле 22 яшьлек лейтенантның — хәрби хезмәтне үтәгәндә һәлак булганлыгын беләбез.

Повесть үзе Атаның улына мөрәҗәгатеннән башлана. Ул аның үлеменең, сугышларның, дөньядагы бәхетсезлекләрнең сәбәбен табарга тырыша.

Әсәр үзәгенә ике гыйбрәтле язмыш — Ата һәм Ул язмышы алынган. Икесе дә — хәрбиләр. Икесе дә — бәхетсез. Берсе, татар булганга күрә, үзе теләгән чинга күтәрелә алмаган, бердәнбер баласын, хакыйкатькә ышанычын, Ватанын, моңа кадәр табынган идеалларын югалткан.

Фәрит Шәйхиев үзенчә уйларга, яшәргә күнеккән егет үстергән. Аны генерал булыр өчен тәрбияләгән, шул теләкне әкренләп улына да сеңдергән.

Олег та — ватанпәрвәр, туры сүзле, омтылышлы үсмер. Хәрби хезмәткә алынганнан соң, атасыннан аермалы буларак, дөреслекне яшереп кала алмаганлыгы өчен вәхшиләрчә үтерелә.

Кайчандыр милли исем сайламыйча, улына рус исеме кушкан Ата ялгышлыкларның башы үзендә икәнлекне аңлый. Ул, Олег Кошевойның дәвамчысыннан битәр, татар баласын, үз газизен югалта.

Әсәрдә кеше, милләт яшәеше мәсьәләләре күтәрелә. Автор, милләтне рухы белән татар булып калган Олег Шәйхиевләр яшәтергә тиеш, ди. Фаҗиганең сәбәбен түбәндәгечә аңлата:

— Олегның әти-әнисе балаларының һөнәр сайлавында төп рольне уйнаганнар, әмма әлеге һөнәрнең асылын аңлап җиткермәгәннәр;

— баланы гадел итеп үстергәннәр, тормышка ярашу юлларын өйрәтмәгәннәр;

— Совет Армиясе, аның хәрбиләренең рухи дөньясы тамырдан черек;

— Совет иле үз халыкларын юк итү өчен төзелгән;

— татар кешесе Олег кебек гадел затларны яклар өчен берләшми;

— изелгән милләтләр, үз хәлләренә риза булып, колларча яши бирә.

Повестьның «Кайту» дип исемләнүе физик һәм рухи таза, сәламәт килеш Армиягә җибәрелгән егетнең әти-әнисенә үле гәүдәсе кайтуга гына бәйле түгел. Ул иманга, милли асылга кайтуны да аңлата. Фәрит Шәйхиев, ялган идеаллардан китеп, иманын дөресли, үзенең ниһаять, иң беренче чиратта, татар кешесе икәнлеген аңлый.

Әсәр үзәгендә — кеше рухы

Фәүзия Бәйрәмованың «Болын» китабы дөнья күргәннән соң, әдәби җәмәгатьчелек шактый шаулап алган була, әмма вакытлы матбугатта бер-ике генә язма күренә. Н. Фәттах, Ә. Еники кебек әдипләребез аның иҗатының хислелеген, тәэсирлелеген таный һәм нәкъ шуны әдибәнең зур үзенчәлеге дип саный. Бу нидән килеп чыга соң? Беренчедән, әхлак мәсьәләләрен күтәргән «Болын» повестеның үзәгендә кеше рухы тора.

Болын образы әсәрдә кеше күңеле мәгънәсен ала. Төп герой Алсу өчен болын — изге бер урын. Анда чәчәкләр үсә, рух сафлана. Авыр көннәрендә кыз үзе дә аның әрәмәлегендә югала... Повестьта геройлар күп түгел. Алар барысы да — Алсуга якын булган кешеләр генә. Эчке дөньялары да әллә ни тәфсилле тасвирланмый, чөнки Алсуныкыннан да баерак, болын образына якынрак башка рух юк.

Вакыйгаларның Алсу исеменнән хикәяләнүе үзәк образның калкулануына китерә. Повестьның фабуласы гади, сюжеты бер сызыклы. Әдәби башлам укучыны шомлы болын, ак томаннар эчендә адаштыра. Алсуның хыял-фикерләре әле шактый буталчык. Гомер болынында ул үзенең идеалын эзли. Кайдадыр якында гына аны упкын чарасызлык та сагалый.

Болын вакыйгалары Алсу күңелендә башта — шәһәргә, соңрак бөтен дөньяга караш формалаштыра.

Кызның җанын беренче җәрәхәтләгән хәл печән чабу була. Табигатьтән файда гына эзләүче авыл кешеләренә нәфрәт әнә шуннан соң башлана. Тормыш тора-бара моның кирәклегенә, шулай тиешлегенә ышандыра, шунлыктан Алсу инде күбрәк урман белән саташа башлый. Битарафлык дөньясыннан качу өчен, урман бердәнбер урынга әверелә. Үсмер Алсу урманның да чикләре булуга төшенә. Ул адашкан көннәрнең берендә шунда үзенең мәхәббәтен очрата. Алсуны аерым сукмак салганы өчен әрләгән егет аның үзеннән дә сафрак, мәрхәмәтлерәк тоела. Кыз әйтерсең шул хистән йолдыз, очкын кебек кабынып китә.

Әгәр Алмазга бәйле болын вакыйгалары булмаса, ул бөтенләй ачылмас һәм бер идеал булып калыр иде. Алсудан да изгерәк кебек күренгән егет үзгәрә, болынны сукалап ташлый.

Инде бераздан Алсу күңелендә, иң якын кешеләрнең берсе булып, нибарысы әбисе кала. Фәрештәдәй чиста, сабыр, акыллы, шәфкатьле авыл карчыгының вафатыннан соң Алсуның тормышка өйрәтүче кешесе калмый. Үзен бөтенләй аңламый дип хисаплаган әнисенә кыз зур югалтулар аша якыная. Кайчакта ул аны әбисе белән дә бутап саташа, әмма, ике араны өзеп, яратмаган иреннән, шәһәр тормышыннан да качып, авылга китеп бара.

Безнең героиня, үзендә белем арта барган саен, хисләр тоныкланганын сизә, кешеләрдән ерагаюын күрә. Элекке Алсуны авылда терелтермен дип өметләнә ул. Тормышта басылган, урталыкны сайлаган, шул ук вакытта табигатькә якынлыгын да бөтенләй үк югалтмаган кыз хакында без дә, гади кешеләр арасында үз урынын табар, дип фаразлыйбыз.

Әсәр үзәгенә куелган Алсу күңеле зур үзгәрешләр кичерә, әмма саф, матур булып кала.