- •I бүлек и каләм, әйтерең бармы?
- •Безнең буын нинди идеаллар белан яши?
- •Идеалсыз кеше − имансыз кеше
- •Казан − тарихи истәлекләр шәһәре, мәдәният, белем үзәге
- •Яшьлегем бишеге
- •Хезмәтнең тире − ачы, җимеше − татлы
- •Бакма аның тышына, Бак эшләгән эшенә
- •Иң якын дустым
- •Мин юрист булырга телим
- •Җырлар өчен, җырларым бар
- •Тау башына салынгандыр безнең авыл
- •Көчле рухлы геройлар тудыручы әдип
- •Идеалы үзгәргән герой
- •Әсәр үзәгендә — кеше рухы
- •Түбәләрдән тамчы тама
- •Паркта — көз
- •Әгәр мин президент булсам
- •Идел кичкән инәкәләр теле
- •Татарстаным — гөлстаным
- •Әниемнең әнисе
- •Җәйге ялда
- •Кышның үз матурлыгы
- •Кадерле истәлек
- •Гаилә ядкаре
- •Бәхетен тапмаган геройлар
- •Гөлҗиһан — минем идеалым ул
- •Татар әдәбиятында авыл прозасы
- •Сталин лагерьларының афәтен сурәтләгән әсәр
- •Лирик герой — хакыйкать эзләү юлында
- •Яңа китап укыгач
- •Бүгенге әдәбиятта хатын-кыз образларын тасвирлауда традициялелек
- •Татар әдәбиятында тарихи тематика
- •Татар прозасында укытучы образы
- •II бүлек Октябрь инкыйлабына кадәрге татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Борынгы ядкарьләрдә бабаларыбызның педагогик карашлары
- •Коръән һәм татар әдәбияты
- •«Кыйссаи Йосыф» әсәрендә төшкә йөкләтелгән вазифалар
- •Мин яхшыга яхшымын, Мин яманга яманмын («Идегәй» дастанындагы үзәк геройга карата)
- •Олуг мәхәббәт турында китап (Хәрәзми иҗаты буенча)
- •«Нәхҗел-фәрадис» әсәрендә ислам дине тәгълиматы
- •«Гөлестан...»да хикәят һәм шигырьләр арасында бәйләнеш
- •«Төхфәи мәрдан» поэмасында шагыйрь образы
- •Суфилык мивәләре пешеп йетмеш
- •Гыйльмилә булды сәгадәт
- •Кандалый шигырьләрендә яктылык образлары
- •«Әбугалисина» әсәрендә мәгърифәтчелек идеяләре
- •«Хисаметдин менла» повестенда авторның идеалы булган образлар
- •Гамәл вә җәза (р. Фәхретдиновның «Әсма...» романы буенча)
- •Хатын-кыз бәхете
- •XIX йөзнең икенче яртысында поэзиядә мәдхия һәм мәрсияләр
- •«Өлүф яки гизәл кыз Хәдичә» романындагы геройлар хакында мин нәрсә уйлыйм?
- •Тукай шигырьләрендә символик образ Һәм детальләрнең поэтик фикерне җиткерүдәге роле
- •Мәхәббәтле дөнья (г. Тукайның «Син булмасаң!» шигыре буенча)
- •И газиз Туган җирем!
- •Милли моңнар
- •Язмышлар берлеге (Дәрдмәнд иҗаты буенча)
- •С. Рәмиев шигырьләрендә рухи бәйсезлеккә омтылган каһарман
- •Исемем — Мәҗит, шигырь әйтеп, шигырь язам (м. Гафури иҗатында традициялелек хакында)
- •«Кара йөзләр» повестенда Галимәне фаҗигагә китергән сәбәпләр
- •Гаяз Исхакыйның башлангыч чор иҗатында мәгърифәтчелек карашлары
- •Сәгадәт — бәхет дигән сүз (г. Исхакыйның «Теләнче кыз» әсәре буенча)
- •Хыяллары җимерелгән герой
- •Теләк-хыяллар һәм тормыш-чынбарлык
- •Аңлау тапмаган геройлар (ф. Әмирханның балалар турында хикәяләре буенча)
- •Дөнья — матур, мин — бәхетсез
- •Шәриф Камал иҗатында кеше күңеленә аваздаш табигать тасвирлары
- •Яшь гомерне нәрсәгә багышларга? (Гафур Коләхмәтов пьесалары буенча)
- •Безнең шәһәрнең серләре
- •«Галиябану» драмасында мәхәббәткә табынган геройлар
- •III бүлек Инкыйлабтан соңгы татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Һади Такташның «Урман кызы» поэмасында Әминә образының бирелеше
- •Кәрим Тинчуринның «Американ» комедиясендә «милләтпәрвәрләр»нең чын йөзен ачу
- •Гадел Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» әсәрендә чор идеологиясе чагылу
- •Муса Җәлилнең фронт лирикасы
- •Фатих Кәрим, иҗатында үлем һәм яшәү мәгънәсе турында уйланулар
- •Габдрахман Әпсәләмовның «Алтын йолдыз» романында батырлык тәрбияләү проблемасы
- •Хәсән Туфан иҗатында җил образы
- •А. Гыйләҗевнең «Язгы кәрваннар» әсәрендә сугыш чоры балаларын тасвирлау
- •Аяз Гыйләҗевнең «Жомга көн кич белән» әсәрендә мәхәббәт темасының чишелеше
- •И. Юзеевның «Өчәү чыктык ерак юлга» поэмасы
- •Биектә калу (м. Юнысның «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» повесте буенча)
- •Туган якны сагыну хисе
- •Иҗат кешеләрен тасвирлаучы сәхнә әсәре
- •Татар әдәбиятында югалган матурлыкны эзләү
- •Милли хисләр
- •Рухи матурлык чагылышы
- •Ә. Еникинең шул исемдәге хикәясендә җиз кыңгырау образы
- •Ш. Галиевнең балалар өчен шигырьләрендә җыелма образлар
- •Р. Хәмид драмаларында кучемлелек
- •«Жиде баҗа» пьесасындагы геройларга бәяләмә
- •Күренекле шәхесләрнең образларын тудырган шагыйрь
- •Татар әдәбиятында автобиографик әсәрләр
- •Рәдиф Гаташ иҗатында робагыйлар
- •Рәдиф Гаташ лирикасында мәгъшука портреты
- •Тарих һәм хәтер
- •Р. Фәйзуллинның кыска шигырьләрендә тасвир тудыру алымнары
- •Хыянәт турында роман
- •«Батырша» романы — азатлык өчен көрәшне сурәтләүче әсәр
- •Телгә алырлык китап
- •Татар әдәбиятында торгынлык елларына бәяләмә
Коръән һәм татар әдәбияты
Коръән һәм татар әдәбияты турында сүз йөрткәндә, сюжет, образлар күчемлелеге хакында сөйләргә була. Коръәндәге фикерләрнең әдәби әсәрләргә йогынтысы, гомумән, бу Изге китапка каләм ияләренең мөнәсәбәтен күрсәтергә дә мөмкин. Мөхәммәд пәйгамбәр тарафыннан җиткерелгән 114 сүрәдә фәлсәфи һәм эмоциональ фикерләү шул дәрәҗәдә тирән ки, ул әле ничәмә ничә гасырлар бөтен әдәбиятны үзенең яктылыгы белән сугарачак.
Мөселманнарның Изге китабы үзәгендә бераллалык идеясе тора. Әдип һәм шагыйрьләргә дә бу фикер, әлбәттә, беренче чиратта, дини китаплар аша сеңгән. Алар исә барысы да әлеге дә баягы Коръәнгә нигезләнә. Мин үз алдыма шундый сорау куйдым: Алланы бер итеп карап, аңа сыену, аннан ярлыкау көтү, аңа табынуны кайсы шагыйрьләрдә, кайсы әсәрләрдә очратырга мөмкин? Һәм гаҗәеп нәрсә ачыкланды: теләсә кайсы каләм иясе аның берлеген, барлыгын, бөеклеген таныган. Дөрес, әсәрләре буенча «алласыз» булып күренгән бер-ике иҗатчы бар, әмма без бүген инде аларның да хакимлек иткән идеология басымына бирешкән генә икәнлекләрен беләбез.
Мин борынгы ядкарьләргә тукталырга уйламыйм. Суфичылык әдәбиятында дини фикерләр урын алганны әйтү белән шаккатырып булмас. Бераз соңгырак чордан башлыйк.
Менә Кандалый. Сайламый-нитми, җыентыгыннан бер битне ачам:
Сәнеңчөн нә дәкле бән әйләдем зар,
Әгәр, ялган, дисәң, бер Ходаем бар!
(«Китапларда бу сүзне күргәнем бар»)
Бу юллар Кодрәтлебезнең шагыйрь сүзләренә шаһәдәтлек бирә алганлыгын да, җәза билгели алуы белән, ялганнан саклап торганлыгын да күрсәтә.
Ни бәхет! Эзләргә дә кирәкми!
Хода язган микән ошбу җиһанда
Күрешергә, сөйләшергә ниһанда?—
(«Ки, бәян, яздым сәңа, җаный, ничә хат»)
ди шагыйрь. Димәк, кеше язмышын билгеләүче Алланың барлыгын шулай ук таный. Ул аны Язмыш Алласы, Бәхет Алласы дип тә билгеләми. Шулай икән, бер Алланы күздә тота.
Ә менә Тукай. Без аның бер шигыреннән бүгенгегә күчермәдә өзек китерик:
Мәңге, һәрвакыт бу милләтне Ходаем бәхетле итсен.
(«Голумең бакчасында...»)
Әлеге әсәрендә татарның прогресска таба хәрәкәтен кире какмастан, шагыйрь үз хыялын Алла исеме белән дә бәйләп карый.
Тукай мирасында Бөек көчкә атап язылган шигырьләр аз түгел. Шуларның берсе «Алла гыйшкына» дип атала. Бу шигырь алда китерелгәнгә бер ягы белән охшаш: анда да, Алла безне танысын, яратсын, бәхетле итсен өчен, начар сыйфатлардан арынып, үз милләтебезне алга илтүче уңай якларыбызны арттырыйк, идеясе бар.
Тукайның мәхәббәт шигырьләре турында әйтеп тә торасы юк! Шагыйрь аларда бик еш тагын да шул Ходага мөрәҗәгать итә. Һәркемгә бик яхшы таныш «Гыйшык бу, йа!» шигырен искә төшерик.
И Хода, бир акыл, тоткыннар йортына эләкмим; —
дигән юллар да бар анда.
Шагыйрь кайчан Күкләргә сыена, өметле карашын шунда юнәлтә соң? Әлбәттә, җирдә таяныр ноктасы калмаганда. Сөйгән яры аңламаса, якыннарын югалтса, милләте ирексез булса... Тукайда да бу шулай.
Әйдәгез, бүгенге көн әдәбиятыннан бер генә мисал китереп узыйк. Харрас Әюповтан ул. «Бишвакыт намаз» дип аталган «шигъри гыйбадәт»тән:
Бер Ходаем гафу әйләр әле,
Гел ярлыкар, диеп уйлама,—
Ходай бит ул сиңа, үзең Кеше
Булсаң гына, Ходай булала...
Бик кызык фикерләр яшеренгән бу юлларга. Аллага табынучы — иманлы, әхлаклы, тәрбияле икән, ә ярлыкаучыбыз бары тик үзен танучыларны гына гафу итә. Коръәндә андый фикер еш кабатлана. Аллаһе Тәгалә тәүбәгә килгәннән соң гөнаһ кылуны яратмый, аңлы рәвештә эшләнгән начарлыкларның җәзасы да зуррак. Шагыйрь әнә шул турыда да җиткерергә тели сыман. Бу шигырьдә бераллалык идеясе булу табигый, чөнки тема ук шул мотивка этәргеч бирә. Ә бит бөтенләй башка нәрсәләр турында язганда да, безнең телебезгә, и Ходаем, я Раббем, кебек сүзләр гел килеп тора. Шагыйрьләр гаҗәпләнсәләр дә, соклансалар да, гаҗизләнсәләр дә, дөньясыннан туйсалар да, Алланы исләренә төшерәләр.
Татар әдәбияты турында сөйләгәндә, прозаны читләтеп узу бик кыен. Әмма тезмә әсәрләргә Коръәндәге фикерләрнең килеп керүен күрсәтү күләмне бик арттырыр иде. Без дә шушы язганыбыз белән канәгатьләнербез.