Исемем — Мәҗит, шигырь әйтеп, шигырь язам (м. Гафури иҗатында традициялелек хакында)

Озын гомерле татар әдәбиятында бик борынгыдан килгән традицияләр бар. Теләсә кайсы әдип яисә шагыйрь иҗатыннан моңа мисаллар китереп булыр иде. Мин язма эшемдә М. Гафуриның язу стиленә хас бер сыйфат турында сөйләргә телим.

Инде Кол Галидән алып Мәҗит Гафурига кадәр язган һәр сәнгатькәрдән сез үзләре турында мәгълүмат биргән юллар таба аласыз. Әйтик, Кол Гали мәшһүр «Кыйссаи Йосыф»ында

Аты — Гали моны төзгән зәгыйфь колның...—

дип яза.

Мөхәммәдьярны искә төшерик. «Төхфәи Мәрдан» поэмасының соңгы битләрендә ул да үзе хакында мәгълүмат биреп уза:

Исемемне сорасаң, и шәһри яр:

Мәхмүд хаҗи углы, фәкыйрь Мөхәммәдьяр.

Әлеге әсәрләрдә китапның тарихы, авторның тәрҗемәи хәле турында башка мәгълүмат та җитәрлек, ә без махсус рәвештә якынча бер формадагы һәм эчтәлектәге юлларны аерып алдык. Гадәттә, басма китап булмаган чорда шагыйрь үзенең исемен мәңгеләштереп, авторлык хокукын күрсәтеп узган, дип әйтәбез. Баксаң, әлеге традиция китап басыла башлагач та, кайсыбер иҗатларда дәвам иткән икән. Мәҗит Гафури шигырьләре — шуның ачык мисалы. Аның танылган «Себер тимер юлы» әсәрендә шундый юллар бар:

Исемем — Мәҗит, шигырь әйтеп, шигырь язам,

Бу заман татардан аз шигырь язган,

Укыган мәктәбем Троицкида,

Бара алмадык Бохара, Кышкар һәм Казан.

Күрәсез, беренче юл без алда китергән мисалларга эчтәлек һәм форма ягыннан бик охшаш. Инде строфаны тулысынча алсак, аны да, мәгълүмат бирү шәкленнән, борынгы традицияләрне саклау, дип бәяли алыр идек.

Әгәр әле бер генә шигырьдә шундый юллар очратсак та, гап-гади бер очраклылык, сүз уйнату дип уйларга булыр иде. Мәҗит Гафуриның иҗатында берничә шуңа аваздаш урын бар:

Һәрничек гафил яту ярамас дип,

Шигырь язды Габделмәҗит ибне татар.

(«Алмашыну»)

Зар елап, Гадбелмәҗит шигырь яза:

Һәр җирдә мөселманнар кысылганга.

(«Алга китү»)

Шагыйрь, шагыйрь буларак үсә барган саен, төрле-төрле юрмаларга мөрәҗәгать итә башлый, һәм бу рәвешле үзен танытуы да бөтенләй юкка чыга.

Мәҗит Гафури иҗатында кулланылган образлар, символлар, фикерләр турында сүз йөрткәндә дә, традициялелеккә бихисап мисаллар китереп булыр иде, ә без менә теманы аңа хас кечкенә генә бер алым аркылы ачарга уйладык.

«Кара йөзләр» повестенда Галимәне фаҗигагә китергән сәбәпләр

Иске тормышның миллион корбаннарыннан берсе.

М. Гафури

Югарыда китерелгән эпиграфта Мәҗит Гафури бик кыска рәвештә Галимә фаҗигасенең нигезләре җәмгыятькә бәйле икәнне әйтеп бирә. Кара йөзләр гыйбарәсенә салынган мәгънә шуннан соң аеруча киңәеп китә. Без йөзләренә корым сөртелгән Закир һәм Галимәне генә түгел, алар кебек башка бик күпләрне дә һәм аларны мәсхәрәләүдән тәм тапкан, шуны максат иткән, шуның белән үзенең җәмгыятьтә тоткан урынын ныгыткан әхлаксыз, кансызларны, ягъни «йөзе кара»ларны да күз алдына китерәбез.

Галимә язмышындагы кискен борылышларга юк кына нәрсә — аның сөйгәне Закир белән сөйләшеп утыруы сәбәп. Ул вакытта да ир-ат һәм хатын-кыз арасында мондый сөйләшүләр гайре табигый булмагандыр. Бу ике җан гына аны уйлап чыгармаган бит инде. Закир белән Галимәнең авылдашлары Сәлим һәм Гайфулла, менә шушы фактны бозып күрсәтеп, алардан зиначы ясыйлар, шул юл белән шәхси үчләрен алырга телиләр. Әлбәттә, бу кешеләр моны үзләре генә башкарып чыга алмаслар иде, шуңа күрә ярдәмгә «авыл картлары»н чакыралар.

Шәригать тә кешене теләсә ничек хөкем итүгә юл куя алмый. Моңа кадәр галимнәр бу мәсхәрәләүләрне дини кануннарга бәйләп аңлатырга тырыштылар. Әсәрдә мондый нәрсә күзәтелми. Динне һәм аңа хезмәт иткән руханиларны бергә бутарга ярамый. Хөкем ясаучы хәзрәт тә янәшә утыру гына җитмәвен, аларны бергә дүрт кеше күрү кирәклеген әйтә. Күрмичә дә күрдек, диючеләр табыла. Закир белән Галимәне яклап сүз әйтүче бер егет булса да, зиначылыкта гаепләүчеләрнең саны дүрткә җитә. Шулай итеп, башта шик белән генә эшкә тотынган сыман хәзрәтнең шәригать буенча хөкеме «гадел» булып чыга. Вакыйганы үз күзләре белән күрмәгән шәкертләргә кадәр бу эшкә кысыла. Рухани катламга да, аларга да авылда диннең көчен күрсәтү, үзләренең урынын ныгыту кирәк шул.

Ә авылдашлар?.. Галимәнең уңганлыгына, булганлыгына гашыйк авылдашлар ни өчен кешене рухи һәм физик җәзалаудан тәм таба? Кемгәдер тамаша кирәк, кемгәдер — үз балаларын куркытып кую. Берсе Галимәдән көнләшкән, икенчесе аны үзенеке итә алмаган... Шулай да күбесе тәрбиясезлеге, эчкә яшеренгән вәхшилеге аркасында кызык көтә һәм әшәкелеген тышка чыгарып бушанырга тели шикелле. Монда гавам психологиясе үз эшен эшли. Аңа ялгыш юл гына күрсәтеп бир, төркем шунда ук дәррәү күтәреләчәк.

Ә Фәхри абзый?.. Кызын яраткан, акыллы итеп үстергән, шуңа ышанган ата нигә башкалар артыннан китә? Ник кызыннан ваз кичә? Шәригатьтән курку да бар анысы... Әмма, иң беренче , үз исемен пычратудан саклану. Нык куллы ата булып күренергә теләү әллә каян сизелеп тора. Ул хис баласын яратудан, аны кызганудан өстенрәк булып чыга. Гаиләдә бервакытта да төп рольне уйнамаган, үтә юаш булган Хәмидә әби дә кызын якларлык көч тапмый. Урамга куып чыгарылса, кая барсын ул?

Язучы һәрдаим — аерым кешеләрне сурәтләгәндә дә, төркемне тасвирлаганда да — ерткыч кыяфәтләренә басым ясый. Аларда вакыт көтеп, яшеренеп яткан сыйфат бар дип әйтергә тели шикелле.

Менә шушы тамашаны туктатырга бер хатын-кызның көче җитә. Галинең әнисе Галимә апасын үзләренә алып кайта. Әмма эш узган: кызның рухы имгәтелгән. Үзенең мәсхәрәләнүен кичерә алмаган Галимә акылдан яза. Бары тик шуннан соң гына аннан көлүләргә күпмедер чик куела. Әмма әле дә хәл белергә килгән булып тамаша кылу дәвам итә. Дөрес, тора-бара кешеләрдә ниндидер уяну да башлана кебек.

Әле кайчан гына Галимәгә үлеп гашыйк булган дип уйларга мөмкинлек биргән Закир да кызны язмыш кочагына ташлый шикелле, чөнки аның ата-аналары бу эшләрдә бары тик Галимәне генә гаеплиләр.

Динчеләрнең тамаша кылуы бигрәк тә озакка сузыла. Галимәне дәваларга килгән булып, алар үзләре азгынлык кылып йөриләр һәм бу эшләре өчен бер-берсен хөкем итәргә дә җыенмыйлар.

Әсәрдә, дини пәрдә артына яшеренеп, халыкның томаналыгыннан, кануннар белмәвеннән файдаланып, явыз эшләр башкарып яткан руханиларның чын йөзе ачыла. Ахырдан хәтта ки Фәхри абый да, менә без укымау аркасында харап булдык, дигән аянычлы сүзләр әйтә. Әмма эш үткән. Галимәнең тереләсенә өмет юк. Ул инде Закирга да кирәк түгел. Туйлар ясарбыз, дип тә болай гына, уңайсызланып кына әйтә шикелле. Юләрләнгән Галимәнең егетләр белән сөйләшүенә дә игътибар итүче юк. Әмма аның шәүләсе, үлгәннән соң, өрәге белән дә куркытулар, тел чәйнәүләр дәвам итә.

Повестьның соңгы битенәчә кеше фаҗигасеннән матди файда күргән һәм тәм тапкан явызларны бәхет өчен яратылган кызга каршы куеп сурәтләү дәвам итә:

«Аның кабере тирәсендә теге чалмалы муллалар, карт хәлфәләр коръән укыйлар, алар теге матур татар кызын күмеп, садака алып дога кылалар... Алларына Галимә апаның үз кулы белән чүпләп суккан, киләчәктә матур тормыш корыр өчен әзерләнгән озын тастымалларын куеп, аның кабере өстенә карап утыралар иде...»