- •I бүлек и каләм, әйтерең бармы?
- •Безнең буын нинди идеаллар белан яши?
- •Идеалсыз кеше − имансыз кеше
- •Казан − тарихи истәлекләр шәһәре, мәдәният, белем үзәге
- •Яшьлегем бишеге
- •Хезмәтнең тире − ачы, җимеше − татлы
- •Бакма аның тышына, Бак эшләгән эшенә
- •Иң якын дустым
- •Мин юрист булырга телим
- •Җырлар өчен, җырларым бар
- •Тау башына салынгандыр безнең авыл
- •Көчле рухлы геройлар тудыручы әдип
- •Идеалы үзгәргән герой
- •Әсәр үзәгендә — кеше рухы
- •Түбәләрдән тамчы тама
- •Паркта — көз
- •Әгәр мин президент булсам
- •Идел кичкән инәкәләр теле
- •Татарстаным — гөлстаным
- •Әниемнең әнисе
- •Җәйге ялда
- •Кышның үз матурлыгы
- •Кадерле истәлек
- •Гаилә ядкаре
- •Бәхетен тапмаган геройлар
- •Гөлҗиһан — минем идеалым ул
- •Татар әдәбиятында авыл прозасы
- •Сталин лагерьларының афәтен сурәтләгән әсәр
- •Лирик герой — хакыйкать эзләү юлында
- •Яңа китап укыгач
- •Бүгенге әдәбиятта хатын-кыз образларын тасвирлауда традициялелек
- •Татар әдәбиятында тарихи тематика
- •Татар прозасында укытучы образы
- •II бүлек Октябрь инкыйлабына кадәрге татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Борынгы ядкарьләрдә бабаларыбызның педагогик карашлары
- •Коръән һәм татар әдәбияты
- •«Кыйссаи Йосыф» әсәрендә төшкә йөкләтелгән вазифалар
- •Мин яхшыга яхшымын, Мин яманга яманмын («Идегәй» дастанындагы үзәк геройга карата)
- •Олуг мәхәббәт турында китап (Хәрәзми иҗаты буенча)
- •«Нәхҗел-фәрадис» әсәрендә ислам дине тәгълиматы
- •«Гөлестан...»да хикәят һәм шигырьләр арасында бәйләнеш
- •«Төхфәи мәрдан» поэмасында шагыйрь образы
- •Суфилык мивәләре пешеп йетмеш
- •Гыйльмилә булды сәгадәт
- •Кандалый шигырьләрендә яктылык образлары
- •«Әбугалисина» әсәрендә мәгърифәтчелек идеяләре
- •«Хисаметдин менла» повестенда авторның идеалы булган образлар
- •Гамәл вә җәза (р. Фәхретдиновның «Әсма...» романы буенча)
- •Хатын-кыз бәхете
- •XIX йөзнең икенче яртысында поэзиядә мәдхия һәм мәрсияләр
- •«Өлүф яки гизәл кыз Хәдичә» романындагы геройлар хакында мин нәрсә уйлыйм?
- •Тукай шигырьләрендә символик образ Һәм детальләрнең поэтик фикерне җиткерүдәге роле
- •Мәхәббәтле дөнья (г. Тукайның «Син булмасаң!» шигыре буенча)
- •И газиз Туган җирем!
- •Милли моңнар
- •Язмышлар берлеге (Дәрдмәнд иҗаты буенча)
- •С. Рәмиев шигырьләрендә рухи бәйсезлеккә омтылган каһарман
- •Исемем — Мәҗит, шигырь әйтеп, шигырь язам (м. Гафури иҗатында традициялелек хакында)
- •«Кара йөзләр» повестенда Галимәне фаҗигагә китергән сәбәпләр
- •Гаяз Исхакыйның башлангыч чор иҗатында мәгърифәтчелек карашлары
- •Сәгадәт — бәхет дигән сүз (г. Исхакыйның «Теләнче кыз» әсәре буенча)
- •Хыяллары җимерелгән герой
- •Теләк-хыяллар һәм тормыш-чынбарлык
- •Аңлау тапмаган геройлар (ф. Әмирханның балалар турында хикәяләре буенча)
- •Дөнья — матур, мин — бәхетсез
- •Шәриф Камал иҗатында кеше күңеленә аваздаш табигать тасвирлары
- •Яшь гомерне нәрсәгә багышларга? (Гафур Коләхмәтов пьесалары буенча)
- •Безнең шәһәрнең серләре
- •«Галиябану» драмасында мәхәббәткә табынган геройлар
- •III бүлек Инкыйлабтан соңгы татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Һади Такташның «Урман кызы» поэмасында Әминә образының бирелеше
- •Кәрим Тинчуринның «Американ» комедиясендә «милләтпәрвәрләр»нең чын йөзен ачу
- •Гадел Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» әсәрендә чор идеологиясе чагылу
- •Муса Җәлилнең фронт лирикасы
- •Фатих Кәрим, иҗатында үлем һәм яшәү мәгънәсе турында уйланулар
- •Габдрахман Әпсәләмовның «Алтын йолдыз» романында батырлык тәрбияләү проблемасы
- •Хәсән Туфан иҗатында җил образы
- •А. Гыйләҗевнең «Язгы кәрваннар» әсәрендә сугыш чоры балаларын тасвирлау
- •Аяз Гыйләҗевнең «Жомга көн кич белән» әсәрендә мәхәббәт темасының чишелеше
- •И. Юзеевның «Өчәү чыктык ерак юлга» поэмасы
- •Биектә калу (м. Юнысның «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» повесте буенча)
- •Туган якны сагыну хисе
- •Иҗат кешеләрен тасвирлаучы сәхнә әсәре
- •Татар әдәбиятында югалган матурлыкны эзләү
- •Милли хисләр
- •Рухи матурлык чагылышы
- •Ә. Еникинең шул исемдәге хикәясендә җиз кыңгырау образы
- •Ш. Галиевнең балалар өчен шигырьләрендә җыелма образлар
- •Р. Хәмид драмаларында кучемлелек
- •«Жиде баҗа» пьесасындагы геройларга бәяләмә
- •Күренекле шәхесләрнең образларын тудырган шагыйрь
- •Татар әдәбиятында автобиографик әсәрләр
- •Рәдиф Гаташ иҗатында робагыйлар
- •Рәдиф Гаташ лирикасында мәгъшука портреты
- •Тарих һәм хәтер
- •Р. Фәйзуллинның кыска шигырьләрендә тасвир тудыру алымнары
- •Хыянәт турында роман
- •«Батырша» романы — азатлык өчен көрәшне сурәтләүче әсәр
- •Телгә алырлык китап
- •Татар әдәбиятында торгынлык елларына бәяләмә
Яңа китап укыгач
Авыл китапханәсенә татар телендә нинди генә китап кайтса да, укымыйча калдырмыйм. Әдәбияттагы һәр яңалык белән кызыксынып барырга тырышам. Китап ошаса, аны башкаларга тәкъдим итәм, тәэсирләрем белән бүлешәм.
Әхсән Баяновның «Урланган ай» дип исемләнгән повестьлар җыентыгын бер сулыш белән укып чыктым. «Җәй белән җәй арасы» әсәренең кечкенә күләмдәге беренче бүлегеннән туган кызыксыну китапның соңгы битләренә кадәр барды. Хәер, аның бүлек саналуы бераз сәеррәк тә, чөнки бары кереш, башлам вазифасын үти.
Малай төш күрә. Үсмер дә төш күрә. Икесе дә чабышкы рәвешендәге бәхет атына атлана. Берсенеке кача, икенчесенеке хуҗасын егып ук төшерә.
Буш кул белән калган үсмерне әле хатын-кыз бәхетле итә ала. Ир-атка әверелгәч, төшендә үзен әсир иткән кызга чәчәкләр өзеп бирә, аның белән мәхәббәттә аңлаша. Уянса, юрганын кочып ята, имеш.
Картлык көненәчә ул аларның һичберсен дә онытмый һәм, әллә гомер — юш килгән төш кенәме соң, дип баш вата.
Әлеге кешенең исем белән бирелмәве башламга тормыш фәлсәфәсен уздыру функциясе йөкләтелгән булуны күрсәтеп тора.
Икенче бүлектә без шул сорауга җавап эзләүче җитмештән узган Ильяс карт белән очрашабыз. Әле ул колакка да каты түгел, күзләре дә сизгер, йорт тирәсендә матавыклануы аның гаиләдә дә кирәклеге хакында сөйли.
Ильяс абзыйның күңелендә, язмышына буйсынып, бәхет эзләп йөргән кешенең тынгысыз тормышы турында аянычлы нәтиҗә бар. Талканнарының тыныч бәхет булмавы көн кебек ачык, ди ул. Күргән-белгәннәре арасында атын саклап кала алган Фәтхелисламнан гына көнләшерлеге бар аның.
Бәхет — багана, утыртсаң, утыра, аударсаң, ава, дип тә өсти әдип. Шулай икән, бәхетле булу кешенең үзеннән дә тора ич!
Ә бәхетнең чиге бар. Балачак хатирәләрендә, хыялларында изрәп утырган картны, шул хакта уйлап куюга ук, аяз көнне яшен суккандай итә. Ямаулы карга бер чебешен алып китә, карчыгы Бәһрәмия аннан күршеләре алдында адәм көлкесе ясый.
Кеше бәхетсезлекне дә чикли ала. Ильяс әнә, бүгенгенең газапларыннан качып, чишмә буена килә һәм сөйгән ярын хатирәләренә дәшә. Аны очраткан җәй белән җәй арасында кырык ел икән. Шулай итеп, икенче бүлектә әсәр атамасына салынган мәгънә ачыла башлый. Калган кисәкләр Ильяс карт гомерендәге җәйләрнең һәрберсен диярлек берәм-берәм тасвирлый. Аны атсыз калдырган, сугышка алып киткән, хатынлы иткән, балалар шатлыгы китергән җәйләр бар. Ә кышлары... Ильяс абый алар хакында сөйләми диярлек, үзен бәхетле иткән җәйгә тиң кышларны гына тасвирлый ул. Ел фасыллары бер-берсенең урынын ала. Бәхетсезлек алып килгән җәйләр — кышка, сөеклесе белән янәшә яшәткән кышлар җәйгә әйләнә.
Ни җитми кешегә? Үзеннән дә зуррак санаган, хөрмәт иткән, яраткан кызга өйләнә ләбаса! Һәм, гаиләсен, үзен тәмам онытып, җыры белән әсир иткән Рәгыйдәгә үлеп гашыйк булып, аларның театр труппалары артыннан сабый бала кебек ияреп йөри.
Сугышта сәламәтлеген югалткан ирнең кешеләргә, һич югы кемгәдер кирәк буласы, сөясе-сөеләсе, үзен аңлаучы табасы, сәхнәдә артист итеп тоясы килә. Ул — рухы, яшәү рәвеше, дөньяны кабул итүе белән чын сәнгатькәр. Хисләр дулкынында яши, талант алдында баш ия, матурлыкка табына. Авыл тормышы бик якын булса да, печән чабар, балалар үстерер өчен генә яратылмаган ул. Аның шул авыл кешесенең күңелен күрәсе, көннәрен бизисе, хәленә керәсе, сәхнә аркылы аңа гыйбрәтләр җиткерәсе килә. Геройның гаилә коруы да шул хыяллары белән бәйле. Юкка гына китапханәче кызны, кичәләрне башлап йөрүчене кияүгә алмый бит инде ул!
Бәһрәмия — начар хатын-кыз түгел, авыр сугыш елларында ничә баланы исән-имин яшәтә, йортны төзек тота, әхлагын да бозмый, ярдәмгә яраксыз кайткан иренә дә авыр бәрелми, әмма кырыс заман андагы иң уңай сыйфатларны юкка чыгара. Хыялыйлыгын югалта, сәхнәдән күңеле бизә, артыгы белән тормыш мәшәкатьләренә бата. Берәүгә нәкъ менә аның кебек хатын бик ошар иде дә. Ильяска — юк, ул, китаплар яндырганда, Бәһрәмиянең пьесалар җыентыгын яшереп калдырудан куркуын аңламый, аның беретка урынына гади яулык киюен дә яратмый. Хатынының картаеп китүенә дә күңеле әрни ирнең. Тормышны да рольләр башкару дип бәяләгән Ильяс өчен Бәһрәмия башкарган ирләр роле ошап бетми, шул ук вакытта ул бу рольне үзе дә уйнарлык хәлдә түгел.
Ильяс тормыш үзгәрешләренә заман авырлыклары сәбәпче икәнлеген аңлый, әмма элекке Бәһрәмияне табу өчен, һич көч түкми. Ул үз идеалын икенче берәүдә — Рәгыйдәдә күрә.
Кинәт кабынган мәхәббәт уты гомер ахырынача озата бара аны. Ә бит, бер уйлап карасаң, Бәһрәмиянең яшәү шартларына куелса, Рәгыйдә шул ук вазифаларны җилкәсенә алыр иде. Артистлар башкачарак көн күрә, уйлый шул. Ильяс хакына гаиләсен таркатудан да курыкмый Рәгыйдә, әмма, иремнән баш тарттым, дип белдерсә дә, алай ук булмавы да күренә. Яшьләрчә кабат сөю хисе белән әсәрләнгән Ильяс аннан күңел биздерерлек сыйфатлар эзләми, сөйгәнен һичбер нәрсә өчен гаепләми. Кызның гаиләле кешене яратуы гадел, табигый тоела, ул үзен бары Рәгыйдә белән генә күз алдына китерә. Салкын сулы елга аша бер-берсенә каршы килгән ике җан бу яратуның үлемнән дә көчлерәк икәнлеген исбатлый.
Кеше күңеле — төпсез кое. Ул бәхетен һәрвакыт читтән эзли. Язучы да монда һичкемне гаепләми, берәү дә моны дөрес түгел дип санамый. Сюжет шундый ки, һәр кеше, үз карашларыннан чыгып, геройларга мөнәсәбәтен тудыра ала. Милли традицияләрдә тәрбияләнгән укучы, әгәр Бәһрәмия белән Ильяс урыны алмаштырылса, һичшиксез, хатынны тискәре тип дип бәяләр, иренә хыянәтен кичермәс иде. Әмма аның бу очракта гаилә җанлылыгын бәяләп бетерә алдымы икән? Шикле, чөнки җитмешкә җиткән Бәһрәмия тупас телле, усал бер кортка итеп бирелә, әйтерсең Ильясның карчыгына битарафлыгында аның теле гаепле. Үзен көтеп алган хатынында тормышка мәхәббәт, нечкә хисләр уяту өчен, нәрсә эшләде соң Ильяс?! Аны яңадан табарга омтылыш ясап карадымы? Һич юк! Сәхнә тормышы өчен тулаем туры килгән Ильяс — гадәти тормышка сәләтсез, көрәш рухыннан мәхрүм бер герой ул. Өйләр салып, байлык туплап яшәүче таза хәлле гаиләсендә бер күзәтүче, философ булып кына яши бирә. Дөрес, кайвакыт ул оныклары белән дуслашырга омтылыш ясап карый, инде тегеләре бабаларын аңламый. Ильяс аларда тагын да шул үзенең балалык еллары эзләрен күрергә теләп ялгыша. Чор башка, хыяллар башка. Ике уч җиләк өчен ярышу үз уеннары белән мәшгуль балаларга бер мәгънәсезлек кенә тоела. Алар тук, алар шат, алар әлегә үзләренчә бәхетле. Аларны ат, Дүртөйле театрының булмавы борчымый.
Берничә катлаулы чорны узган Ильяс соңгы җәендә иң аянычлы нәтиҗәләрен ясый кебек. Үз гомерен, танышларының гомерен кабат күз алдыннан кичереп, һичберсенең бәхетле булмавы хакында уйлый. Болар өчен гаепне инде үзе үк заманга сылтый. Ильяс иң шәп яшәгән Фәтхелисламга караганда әле бәхетлерәк тә икән. Аның һич югы Рәгыйдәсе булган.
Сабый чактан ук ат, мәхәббәт, гаилә турында хыял яшәткән Ильясны. Ә менә Рәгыйдәсе... Ул — мәхәббәттән дә көчлерәк тойгы. Бу образ — бер үк вакытта Хәмдия дә, Галиябану да. Гомерлек хыял, авыр вакытларда исән саклаган тойгы. Шулай итеп, укучы да Рәгыйдәгә мәхәббәт гади мәхәббәт булмавын аңлый, һәм Ильяска тап төшерерлек һични калмый. Рәгыйдә көнкүреш мәхәббәте түгел икән. Ул үзенә яшь хатын-кыз, сәхнә, әдәби геройлар, сәнгать образын да сыйдыра.
Кешенең бәхетсезлеге күп очракта башкаларның үзен аңламавына барып тоташа. Ильяс авылдашлары өчен чит, ят. Җитмәсә, үзе шундый чиксез киң, бай, матур дөнья адәм баласы теләгәннең чиреген дә бирә алмый. Ә бит кеше хыяллары, бер карасаң, алай ук чиксез дә түгел. Аңа назлы яфрак шыбырдавын шыксыз авазлар бүлмәве кирәк. Җанлы кеше тормышның һәр күренешеңдә үзенә бер кызык табарга һәм аны ямьсез кабул итмәскә тиеш. Яшәү мәгънәсе — шунда да. Чебешне типкән ямаулы карга, әнә шул яшәү мәгънәсенең иң зурын — Рәгыйдәне күтәреп, тормыш күгендә югала. Картның өне, төше бергә бутала.
Ә «җир өстендә япь-яшь җәй тантана итә».