Сталин лагерьларының афәтен сурәтләгән әсәр

Сталин лагерьларының афәтен сурәтләгән әсәрләр арасында Рәфкать Кәрами иҗат иткән «Каргышлы этаплар» романының үз урыны бар. Башкалардан аермалы буларак, автобиографик җирлеккә таянмаса да, ышандырырлык яза, тетрәндергеч вакыйгалар таба ул.

«Каргышлы этаплар»ның үзәк герое Мотаһир Фарукшин ун ел гомерен тимер чыбыклар эчендә заяга уздыра.

Әсәр «Шомлы мең тугыз йөз утыз җиденче ел...» сүзләреннән башланып китә, һәм беренче абзац «Халык ышанычын югалта башлады» дигән юллар белән тәмамлана. Партия җитәкчеләре оештырган фаш итүләр процессына тартылып, ил халкы тулаем иманыннан ваз кичкәндә, һич югы аерым бер өлеше генә дә кешеләр язмышына битарафланганда, кем дә булса намусын саклап кала ала микән, дигән уйлар белән вакыйгалар агымына килеп керәсең.

Романның экспозициясендә без бәхетле Мотаһирны күрәбез. Ул яңа йорт җиткергән, авылда медпункт ачып җибәргән, шунда фельдшер булып эшли, өч яшьлек малае бар, һәм хатыны Мөсәмирә икенче балага авырлы. Яңа гына мунча кереп чыккан яшь гаилә киләчәккә өмет һәм бәхет хисе белән яңа көнне дәвам итмәкче. Шулвакыт ишектән узган милиционерлар, беразга гына, дисәләр дә, Мотаһир ун елга гаиләсе күзеннән югала.

Геройларның үткәне белән таныштыру шактый тиз бара. Әз генә вакыт эчендә без Мотаһирның ревкомиссия рәисе, әти-әнисенең гади колхозчы икәнлеген белеп алабыз. Төп герой үзе сизмәсә дә, без инде аның дошманы тәкъдиме белән Баллы Күлдә яшәүче икенче кеше урынына кулга алынуыннан да хәбәрдар. Хокук сагында торырга тиешле прокурор да шушы гамәлгә фатихасын бирә һәм рәсмиләштереп тә куя. Дөрес, гадел яшәүче Мотаһир болай да концлагерьга җибәрелер иде, әмма сюжет сызыгын башкача кору герой кичергәннәр өчен борчылуны көчәйтә, әрнү хисе тудыра.

Геройның тоткынлыкта күргәннәре бик тиз алмашынып тора: ул бер-бер артлы дусларын югалта, бер эш урыныннан икенчесенә күчә. Лагерьның авыр көннәре намуслы, миһербанлы кешеләр тарафыннан җиңеләйтелә. Мотаһир үзе дә тоткыннарга ярдәм итү юлына баса. Чирли дип, кешеләрне шифаханәләргә урнаштыра, авырлыгы ким дип, авылларына кайтарып җибәрү хәстәрен күрә. Һәркемгә кулыннан килгәнчә медицина хезмәте күрсәтә, абруй казана. Ун ел узгач, җитәкчеләр аңа гаиләсен алдырырга тәкъдим ясый, авылда ни көткәнлеге хакында кисәтә. Гомерен туган җиренә багышлаган герой ризалык бирми. Ә бәлки, язмышының иң авыр көннәре узган бу урынны аңа онытырга да кирәк булгандыр.

Роман Сталин лагерьларының афәтен сурәтләү белән генә чикләнми, аның хакында гына сөйләсәк, безнең язмабыз да берьяклырак булыр иде. Автор Мотаһир һәм Мөсәмирә күргәннәрне чиратлаштырып тасвирлый. Ул моның белән илнең һәр кешесе шул ук тимерчыбыклар эчендә яшәде, дигән фикер тудырырлык җирлек хәзерли, чөнки хатыны кичергәннәр дә Мотаһирныкыннан җиңел булмый. Халык дошманнарына кайда да — бер үк мөнәсәбәт.

Ике төп герой да тормыш авырлыкларын, сынауларын намусларына тап төшермичә уза.

Мотаһир авылга кайтканда, халык дошманнарының аклану еллары башланган була. Ул хакимият, суд органнары тарафыннан гаепсез дип таныла, Тавис гафу үтенә, күрше авыл Мотаһиры да килеп чыга. Тора-бара аңа авырлык китергән кешеләр бер-бер артлы җәзасын алып, үлеп тә китәләр. Тависны әнә шул үлем тырнагыннан алып калган Мотаһир гына күңелендәге рәнҗешне оныта алмый. Дошманына кылган игелеген табиблык вазифасын үтәү генә дип атаса да, без аның теләсә кайсы очракта да, башка һөнәр иясе булганда да, кешегә ярдәм кулы сузачагына ышанабыз. Аның башкалардан өстенлеге, бөеклеге — әнә шунда да.

Рәфкать Кәрами сюжет сөйләү белән генә чикләнми, илнең үткәненнән бик кирәкле мәгълүматлар да биреп бара. «1935 елның беренче гыйнварыннан 1941 елның 28 июленә хәтле генә дә 19 миллион 840 мең «халык дошманы» кулга алынган»,— ди ул. Шуларның 7 миллионы атып үтерелгән икән! Калганнарының күбесе лагерьларда һәлак булган. Илнең иң затлы кешеләре — галимнәр, язучылар, командирлар, җитәкчеләр — әнә шундый язмышка дучар ителгән. Алар турында 19 миллион 840 мең роман язарга мөмкин икән бит!

Шул ук вакытта бөтен ил җинаятьчегә әйләнә барган: әләкчеләр, кеше үтерүчеләр, башкалар хисабына яшәүчеләр артканнан арткан. Аларга лагерь кысаларында да, гадәти көн күрүчеләр арасында да яшәү җиңелрәк. Сөрелгәннәрнең актык ризыкларын талап, хәлсез булсалар, кыерсытып, бер-берсен үтереп, кыздырып ашап, гомерләрен саклап калган кешеләр саны да аз түгел. Алар өчен әхлак, намус төшенчәләре юк. Тормышта барысы да җәзасын да алмый. Шулардай берсенең бик бәхетле кыяфәттә поездда китеп барганын Мотаһир да күреп кала.

Язучы тасвирлаган лагерь тормышы Ибраһим Салахов, Аяз Гыйләҗев сурәтләгән тоткыннарныкыннан аерылмый диярлек, әмма аның романында тарихта билгеле булган шәхесләр телгә алынмый. Бу аңлашыла да. Ибраһим һәм Аяз агалар, үз күргәннәреннән чыгып, әдәби әсәр язган.

Сталин лагерьлары алып килгән төп афәт — шәхесне таркату, ди автор. Яхшы кешеләр дә кайвакытта зур авырлыклар каршында бөгелеп төшә. Укучыны төп герой Мотаһирның алай эшләмәве, кешелек сыйфатларын югалтмавы сөендерә.