Хыяллары җимерелгән герой

Гаяз Исхакыйны хикәяләр остасы дип атасак, һич кенә дә ялгышмабыз. Эчтәлеге яңа, укылышлы, камил эшләнгән хикәяләре аның иҗатында үзенә бер урын алып тора.

«Кәҗүл читек» әсәрендә мулла баласының тормышка ашам-ашам дигәндә генә җимерелгән хыяллары сурәтләнә. Язучы геройның бәхетле буласына тәмам ышандырып бетерә, бу бәхетне бөртекләп-бөртекләп җыя да... юкка чыгара. Хикәя без көтмәгәнчә тәмамлана. Бу — кыска хикәяләргә хас алым. Башка әдәбиятларда новеллалар бик популяр, имеш. Гасыр башы татар әдәбияты өчен көтелмәгәнчә сюжет кору, чишү зур яңалык булган. Аңа иң оста каләм ияләре генә алынган, һәм, әлбәттә, Гаяз Исхакый таланты да кыска хикәяләр аша бик нык ачылып киткән.

Хикәянең беренче юллары ук безне хыял дөньясына чумдыра: «Минем әти бүген Казаннан кайта. Улмы? Ул миңа саплы калач китерә. Аннары миңа читек китерә. Өр-яңа читек».

Бу хыял торган саен күпертелә, детальләштерелә... Аның саурысы синең апаңның намазлык чигә торган үрнәге кебек чәчәкле була, олтаны болгарныкы, ярып ук киселгән...

Мәхдүм хәтта кызыл буяулар арасыннан да үзенең күңеленә хушрак килгән зияб төслесен сайлый. Әйтерсең ул, әтисе кыяфәтендә, базар киштәләренә тезеп куелган читекләр карап йөри. Читекнең һәр төше, аны кем китерәсе, аның кайчан киеләсе малай хыялында бик нык ачыкланып бетә.

Мәхдүм эченнән генә үз хыялларын ахиренә сөйли. Тора-бара яңа читек янына киеләсе башка әйберләр дә кирәк булып чыга.

Читексез мулла малае булмый, читеккә мәсех кылына, читек гаеткә бара... Әхмәдулла читеккә инде гүя мәдхия язарга җыена. Бу читек Әхмәдулланы кеше итәчәк. Прәннек исә малайлар арасында дәрәҗәсен тагын да арттырып җибәрәчәк. Ул прәннекне үзенең якын дусларына гына бирәчәк.

Малайны иң яраткан кешеләре — әтисе, абыйсы, әбисе, әнисе бәхетле итәчәк, шуңа күрә ул әбисенең сүзен дә бик тыңлый, сеңлесе Рәбига үчекләгәнгә дә артык игътибар бирми. Киләчәк зур бәхет янында болар — җыен вак-төяк.

Менә Әхмәдулла өйгә керә. Аңа бөтен дөнья, үзе кебек, гаеткә хәзерләнә шикелле. Самавыр да гаеткә ачылган, көлә-көлә җырлавында. Кызганыч, Әхмәдулланы төрлечә алдаулар башлана. Баланы кечкенә, беркатлы санап, мулла абыйсына алынган читекне генә кидертеп күрсәтәләр. Сүзне читкә борып, саплы калач белән генә калдырмакчылар.

Ул, яраткан мулла абыйсын рәнҗетмәс өчен, читекне аңа суза. Үзен, әлегә тәмам җиңелгәнлеген танымас өчен, читек әле кәҗүл дә түгелдер, дип тынычландыра.

Бераздан малай эшнең асылына аз гына булса да төшенә башлый, киләчәккә дә өметләрен өзәргә уйлый, бу хәлләрне үзенең гаилә тарафыннан читкә тибәрелүе дип бәяли. Шунда хикәя өзелсә дә була югыйсә. Ә язучы алай итми. Бу хыялны әти-әнисе, әбиләре ярдәмендә кабат торгыза. Олылар яңадан алдау эшенә керешә.

Һәм Әхмәдулла үзе теләгән читекне, чалманы, чапанны кия дә кебек, тик монысы тагын да ныграк алдану булып чыга. Бөтен кеше карап торганда көлкегә калдырылган Әхмәдулла йөрәге боларны күтәрә алмый, фаҗига кебек кабул итә.

Бәйрәмне ул елап каршылый. Язучы төп героен мәхдүм-мулланың төпчек улы итеп сайлый. Ни өченме? Җавап шул: абыйлы малайга гел калган әйберләр, кечерәйтелгән, ямалган, укмаштырылган әйберләр кию генә насыйп. Ул заманда хәтта мулланың төпчек улы да кешедән калганны кигән. Яңаны, үзенеке генә булганны киясе килү теләге, әлбәттә, бик табигый, һәрвакыт иске-москыда гына йөрү кешене бераз булса да кимсетә, кечерәйтә шикелле, һәм Әхмәдулланың яңа киемнәр турында авыздан сулары килгәнче хыяллануына мин дә гаҗәпләнмим.

Хикәя укылган. Китап ябып куелган. Үзе яраткан кешеләр тарафыннан теләмәстән рәнҗетелгән Әхмәдулла гына күңелдән китми. Ул үз тирәлегендә аңлау тапмаган сабый булып хәтердә кала.