Татар әдәбиятында тарихи тематика

Соңгы елларда тарихи роман жанрының җанлануы бәхәссез. Мәктәп дәреслекләренә кергән әсәрләр генә дә никадәр! Әмма мин үз фикеремне әйтергә телим, шуңа күрә язма эшемдә Флүс Латыйфиның «Ишелеп төшкән бәхет» әсәренә тукталырга булдым.

Әдипнең «Хыянәт» романын укучылар беләдер, ул үзенең көтелмәгән вакыйгалары, геройлар тотышындагы «егетлек» белән, француз әдәбиятында заманында бик популяр булган «рыцарьлык» романнарын хәтерләтә. Мәгълүм тарихи вакыйгаларны үз эченә алмаса, укучы тарафыннан тулаем шулай кабул ителгән дә булыр иде.

Маҗаралылык ноктасыннан караганда, «Ишелеп төшкән бәхет» романы да үзенең элгәресеннән калышмый. Үзәккә бер татар авылында үскән егет язмышы куелган, ул мең төрле җепләр аша милләтенең үткәне, бүгенгесе, киләчәге белән бәйләнгән. Әмма, тыштан караганда, бу сизелми дә. Без аны башта күргәзмәгә килгән гап-гади бер кеше кебегрәк кабул итәбез, тик аны башкалардан америкалыларның әманәтен алу гына аерып куя. Әлеге күрешү сюжет тудыруда этәргеч булып тора. Ул безне әле Сирин тирәсендәге, әле Илдарга бәйле вакыйгаларга ияртеп алып китә. Әйтерсең очрашу очраклы булмаган. Мөһаҗирлектә яшәгән ватандашларыбызның әманәтен тапшырырга нәкъ менә Сирин лаек. Шул ук вакытта бу әманәт Сиринне алар белән бер рәткә үк куя: дошманнар исемлегенә кертә.

Язучы исә геройларны башкача бүлә. Бер төркем — гаделлек тарафдарлары, икенчесендә — гаделсезлек иленең сакчылары. Беренче төркем үз эченә СССР да үз бәхетен тапмаганнарны, аны читтән эзләгәннәрне берләштерә. Болар — тәгаен шәхесләр. Агишлар, Акчуриннар һәм Сирин, Асия кебекләр, Нәсел-нәсәбе «дәүләт иминлеге» сагындагы Дамир Гыймаев, Майорчук һәм башкалар ни дәрәҗәдә тормыштан — без белмибез.

Язмыш төрле төркемгә керүчеләрне бик кызыклы очраштыра килә. Үзара чагыштыру, кешеләр әхлагының тәрбиягә, әти-әнисеннән алган үрнәккә бәйлелеген ассызыклау, имәндергеч күренешләрнең сәбәпләрен үткәндә итеп күрсәтү өчен, шулай эшли язучы. Бу җәһәттән, романның эпилогы бик кызыклы.

Язучы төрле вакыйгалар чылбыры аша чит илгә нәкъ менә милләтнең каймагы киткәнлекне, алардагы югары әхлак, бердәмлекне күрсәтә. Чит илләрдә бай яшәсәләр дә, дәрәҗәләре булса да, алар гомерләрен милләтнне мөстәкыйль итүгә багышлаган. Шуңа ирешмәү аларның рухын китек итә. Эшләре, тормышлары безгә ишелеп төшкән бәхет кебек тоелса да, алар теләгән бәхет түгел, хәтта ки җимерелгәне хисабына бирелгән өлеш кенә.

Бәлки, Сирин Сабиров — шул милләтнең фәнен, үз иленең данын үстергән ир бәхетледер? Юк шул. Ул иң элек яшь вакытында, укуга сәләтле вакытында хәрби хезмәткә озатыла, сәбәбе дә шәхси мөнәсәбәтләр җирлегендә генә: кемгәдер, әйтик, шул Дамирга, аны Асиядән ерагайту кирәк.

Армия үз файдасын эшли: кешеләрне танырга өйрәтә, физик чыныктыра, чын дуслар белән очраштыра. Хезмәт срогы да тулып килә. Менә, менә бәхет ишелеп төшәчәк... Тагын барып чыкмый: химик матдәләр белән агуланган егетләр бер-бер артлы гарипкә әйләнә, йөргән кызларыннан аларны да бәхетсез итмәс өчен баш тарта. Шәхси бәхет Совет Армиясенең мәгънәсезлекләренә корбан ителә. Өйрәнүләр вакытында хәлне чамалап алган егетләр саклык чаралары күрәләр һәм өлешчә сәламәтлекләрен дә саклап калалар.

Ниһаять, Сирин үзен фән дөньясында таба кебек. Яшь килеш дуслары дөньядан киткәнне йөрәге белән кичергән «профессор» ничек бәхетле була алсын инде?! Аның һәр киче сыра залларында тәмамлана. Димәк, яшәве — шешә белән, дусты, сердәшчесе дә — шешә. Һәм ул гаделсез дөньяда бернинди фәнни дәрәҗәләргә дә ирешмәгән. Тора-бара «профессор» юкка чыга. Әллә солдат хезмәтендәге чир, әллә иминлек «сакчылары» юк итә аны. Автор фаразларны безгә калдыра.

Романда тулы бер чор сурәтләнгән. Кешене бәхетле итәр өчен җитәрлек бер чор. Совет хакимияте чоры. Ә бит шул заманда башкаларны хөкем иткән башкисәрләр дә бәхетле булмаган икән. Аларыннан дуслары, милләте йөз чөергән, чөнки кешеләр бәхетсезлегенең башында торганнар.

Романның журнал варианты, әйтергә кирәк, авыр укылышлы иде. Сөйләме җанлы, табигый үк түгел, автор үзе бик сизелә. Һәр герой өчен әйтерсең бер кеше уйный. Артык уйланылган, кат-кат эшләнгән кебек хис кала. Асмәгънәләр дә көчләбрәк кертелгән шикелле. Маҗаралылык документаль нигез белән үрелеп үк бетми. Китап исә бөтенләй башка! Инде эчтәлек тә үзгәргән.

Шунысын онытмаска кирәк, роман фикере белән көчле: тоталитар дәүләт яшәгән очракта җир шарында гаделлек була алмый, аны саклаучылар һәркемнең бәхетен тартып алырга гына тора, сәяси система кешенеенең корбанына әверелдерә. Чит илләрдә дә ватан юк. Дуслар табарга, хөрмәт казанырга, бай яшәргә мөмкин, тик ата-ана җире бер генә, һәм кеше бәхетен шунда табарга тиеш. Ишелеп төшәсе бәхет башкалар тарафыннан «ишелә» дә икән шул...

Йомгаклап, шуны да өстәргә мөмкин: Сирин бәхеткә дип салган юлы буйлап бәхетсезлегенә таба атлый.