«Нәхҗел-фәрадис» әсәрендә ислам дине тәгълиматы

Фәндә «Оҗмахларның ачык юлы» дип тә йөртелгән «Нәхҗел-фәрадис» китабы, исеменнән үк аңлашылганча, ислам дине белән тыгыз бәйләнештәдер. Әсәрнең Алла тарафыннан бәяләнерлек изгелек буларак язылганлыгын төзелеше үк күрсәтеп тора. Аның беренче бабы — Мөхәммәд пәйгамбәр, икенчесе — пәйгамбәребезнең хәлифәләре, оныклары, кызы, мөҗтәһидләре, өченче бабы — Аллага якынайтучы гамәлләр, ә инде дүртенчесе аннан ерагайтучы сыйфатлар турында сөйли. Шулай булгач, дини эчтәлекле әсәр, ислам тәгълиматын җиткерүче китап, дип тә әйтә алабыз.

Дин тарихын, аның шартларын аңлатуның әллә ничә төрле юлы бардыр, әмма каләм осталыгына ия кеше, язучы аның халыкка якынрагын, үтемлерәген, гасырлар аша кичә торганын сайлый. Мәхмүд Болгари да шулай эшләгән. Тормышчан сюжетлар аша кеше күңеленә үтеп керү җиңелрәк. Гомуми сүзләргә корылган вәгазьләр, гарәп-фарсы сүзләре белән чуарланган чыгышлар руханилар белән ике арага (атлап чыгарлык булса да!) киртә кора шикелле.

Шагыйрь, без үзебезгә үрнәк итеп алырга тиешле яхшы сыйфатларны эзләп, ерак бармый. Ул аларны гадәти кешеләрдән таба. Иң сөендергәне: матди байлыкка ия булмаган затларда югары әхлаклылык күрә. Ә инде дәрвишләрне, дин юлында йөрүчеләрне дә үтә мактый икән, аптырыйсы юк: шагыйрь иҗатында суфичылык булмый кала алмый. Бу әле — әдәбиятта дини күзаллаулар өстенлек иткән, үзен бик нык сиздергән чор.

«Нәхҗел-фәрадис» — телен исәпкә алмаганда, заманча әсәр. Монда эчкечелек, бозыклык бик нык тәнкыйтьләнә аларның башка начар сыйфатларның башында торганлыгы күрсәтелә. Ислам динендә тискәре бәяләнә торган күренешләр тормышта да гафу ителми.

Дин ихтыяҗ булганга туа, яңара, көчәя... Ул — минем аңлавымча, кануннар җыелмасы. Теләсә кайсы канун тормыш тәҗрибәсенә таянып языла. «Нәхҗел-фәрадис» дини тәгълиматны уздыра, дип кенә, аның тормышчанлыгын кире кагарга ярамый. Дин үзе әле бүгенге көндә дә яшәешебездәге ролен югалтмады.

Бер генә мисал. Коръәндә дә, башка дини эчтәлекле китапларда ата-ана хаклары билгеләнә. «Нәхҗел-фәрадис» та, бала — ата-анасын хөрмәт итәргә, карарга тиеш, дигән фикерне уздыра, төрле хикәятләр аша дәлилли, шул ук вакытта тормышның аянычлы якларын да ача. «Ата һәм бала мәхәббәте» хикәятендә угылда ата-ананың яратуына, тәрбия өчен түккән көченә лаек булмаган мөнәсәбәтне очратмыйбызмыни?!

Әдәбияттагы тискәре күренешләр аркылы уңайларны раслау алымы бик борынгыдан килгән икән. «Нәхҗел-фәрадис»ка да бу алым хас. Анда ялганлау, нахак бәла, битарафлык, угрылык, комсызлык һәм башка эш-гамәл, сыйфатлар аркылы кешегә китерелгән кайгы-хәсрәт, салынган зыян турында шактый еш сөйләнелә.

Минем үземә ярымшаярулы тел белән язылган «Дәрвиш шатлыгы» хикәяте бик ошады.

Хикмәт иясе урам буйлап барганда, берәү башына учактан көл ыргыта. Шуннан соң әлеге адәм Ходага сәҗдә кыла, күп рәхмәтләр укый.

— И газиз! Башыңа көл түгелде. Нә эшкә шөкер кылырсың?— и сорыйлар аннан.

Акыл иясе исә:

— Мин, бер гөнаһым өчен ут җәзасы бирелер, дип көткән идем, Хак Тәгалә утның көле белән канәгатьләнде,— дип җавап бирә.

Әйе, чыннан да, ни өчен шөкер кылмасын соң әле ул?! Кызыкмы? Кызык: кеше үз белдеге белән вакыйганы җәза дип фаразый. Гыйбрәтлеме? Гыйбрәтле. Дини тәгълимат чагыламы соң монда? Чагыла. Беренчедән, без һәрвакыт Аллага шөкрана кылырга тиеш. Икенчедән, ул биргән җәзаны риза булып алырга, аңа үпкә белдермәскә. Өченчедән, кешеләрне начар эшләре өчен дә гафу итәргә һәм үз үрнәгебездә тәрбияләргә.

«Нәхҗел-фәрадис» — чынлыкта да, оҗмахлар бакчасына бер юлдыр.