- •I бүлек и каләм, әйтерең бармы?
- •Безнең буын нинди идеаллар белан яши?
- •Идеалсыз кеше − имансыз кеше
- •Казан − тарихи истәлекләр шәһәре, мәдәният, белем үзәге
- •Яшьлегем бишеге
- •Хезмәтнең тире − ачы, җимеше − татлы
- •Бакма аның тышына, Бак эшләгән эшенә
- •Иң якын дустым
- •Мин юрист булырга телим
- •Җырлар өчен, җырларым бар
- •Тау башына салынгандыр безнең авыл
- •Көчле рухлы геройлар тудыручы әдип
- •Идеалы үзгәргән герой
- •Әсәр үзәгендә — кеше рухы
- •Түбәләрдән тамчы тама
- •Паркта — көз
- •Әгәр мин президент булсам
- •Идел кичкән инәкәләр теле
- •Татарстаным — гөлстаным
- •Әниемнең әнисе
- •Җәйге ялда
- •Кышның үз матурлыгы
- •Кадерле истәлек
- •Гаилә ядкаре
- •Бәхетен тапмаган геройлар
- •Гөлҗиһан — минем идеалым ул
- •Татар әдәбиятында авыл прозасы
- •Сталин лагерьларының афәтен сурәтләгән әсәр
- •Лирик герой — хакыйкать эзләү юлында
- •Яңа китап укыгач
- •Бүгенге әдәбиятта хатын-кыз образларын тасвирлауда традициялелек
- •Татар әдәбиятында тарихи тематика
- •Татар прозасында укытучы образы
- •II бүлек Октябрь инкыйлабына кадәрге татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Борынгы ядкарьләрдә бабаларыбызның педагогик карашлары
- •Коръән һәм татар әдәбияты
- •«Кыйссаи Йосыф» әсәрендә төшкә йөкләтелгән вазифалар
- •Мин яхшыга яхшымын, Мин яманга яманмын («Идегәй» дастанындагы үзәк геройга карата)
- •Олуг мәхәббәт турында китап (Хәрәзми иҗаты буенча)
- •«Нәхҗел-фәрадис» әсәрендә ислам дине тәгълиматы
- •«Гөлестан...»да хикәят һәм шигырьләр арасында бәйләнеш
- •«Төхфәи мәрдан» поэмасында шагыйрь образы
- •Суфилык мивәләре пешеп йетмеш
- •Гыйльмилә булды сәгадәт
- •Кандалый шигырьләрендә яктылык образлары
- •«Әбугалисина» әсәрендә мәгърифәтчелек идеяләре
- •«Хисаметдин менла» повестенда авторның идеалы булган образлар
- •Гамәл вә җәза (р. Фәхретдиновның «Әсма...» романы буенча)
- •Хатын-кыз бәхете
- •XIX йөзнең икенче яртысында поэзиядә мәдхия һәм мәрсияләр
- •«Өлүф яки гизәл кыз Хәдичә» романындагы геройлар хакында мин нәрсә уйлыйм?
- •Тукай шигырьләрендә символик образ Һәм детальләрнең поэтик фикерне җиткерүдәге роле
- •Мәхәббәтле дөнья (г. Тукайның «Син булмасаң!» шигыре буенча)
- •И газиз Туган җирем!
- •Милли моңнар
- •Язмышлар берлеге (Дәрдмәнд иҗаты буенча)
- •С. Рәмиев шигырьләрендә рухи бәйсезлеккә омтылган каһарман
- •Исемем — Мәҗит, шигырь әйтеп, шигырь язам (м. Гафури иҗатында традициялелек хакында)
- •«Кара йөзләр» повестенда Галимәне фаҗигагә китергән сәбәпләр
- •Гаяз Исхакыйның башлангыч чор иҗатында мәгърифәтчелек карашлары
- •Сәгадәт — бәхет дигән сүз (г. Исхакыйның «Теләнче кыз» әсәре буенча)
- •Хыяллары җимерелгән герой
- •Теләк-хыяллар һәм тормыш-чынбарлык
- •Аңлау тапмаган геройлар (ф. Әмирханның балалар турында хикәяләре буенча)
- •Дөнья — матур, мин — бәхетсез
- •Шәриф Камал иҗатында кеше күңеленә аваздаш табигать тасвирлары
- •Яшь гомерне нәрсәгә багышларга? (Гафур Коләхмәтов пьесалары буенча)
- •Безнең шәһәрнең серләре
- •«Галиябану» драмасында мәхәббәткә табынган геройлар
- •III бүлек Инкыйлабтан соңгы татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Һади Такташның «Урман кызы» поэмасында Әминә образының бирелеше
- •Кәрим Тинчуринның «Американ» комедиясендә «милләтпәрвәрләр»нең чын йөзен ачу
- •Гадел Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» әсәрендә чор идеологиясе чагылу
- •Муса Җәлилнең фронт лирикасы
- •Фатих Кәрим, иҗатында үлем һәм яшәү мәгънәсе турында уйланулар
- •Габдрахман Әпсәләмовның «Алтын йолдыз» романында батырлык тәрбияләү проблемасы
- •Хәсән Туфан иҗатында җил образы
- •А. Гыйләҗевнең «Язгы кәрваннар» әсәрендә сугыш чоры балаларын тасвирлау
- •Аяз Гыйләҗевнең «Жомга көн кич белән» әсәрендә мәхәббәт темасының чишелеше
- •И. Юзеевның «Өчәү чыктык ерак юлга» поэмасы
- •Биектә калу (м. Юнысның «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» повесте буенча)
- •Туган якны сагыну хисе
- •Иҗат кешеләрен тасвирлаучы сәхнә әсәре
- •Татар әдәбиятында югалган матурлыкны эзләү
- •Милли хисләр
- •Рухи матурлык чагылышы
- •Ә. Еникинең шул исемдәге хикәясендә җиз кыңгырау образы
- •Ш. Галиевнең балалар өчен шигырьләрендә җыелма образлар
- •Р. Хәмид драмаларында кучемлелек
- •«Жиде баҗа» пьесасындагы геройларга бәяләмә
- •Күренекле шәхесләрнең образларын тудырган шагыйрь
- •Татар әдәбиятында автобиографик әсәрләр
- •Рәдиф Гаташ иҗатында робагыйлар
- •Рәдиф Гаташ лирикасында мәгъшука портреты
- •Тарих һәм хәтер
- •Р. Фәйзуллинның кыска шигырьләрендә тасвир тудыру алымнары
- •Хыянәт турында роман
- •«Батырша» романы — азатлык өчен көрәшне сурәтләүче әсәр
- •Телгә алырлык китап
- •Татар әдәбиятында торгынлык елларына бәяләмә
Телгә алырлык китап
Татар әдәбияты яңа әсәрләр белән баетыла барса да, күңелгә үтеп керердәй күләмле роман һәм повестьлар сирәк языла. Соңгы елларда иҗат ителгәннәре арасында минем үземә 3. Хәкимнең «Гөнаһ» романы ошады.
Роман, нәрсә ул гөнаһ, кешене аңа нәрсә этәрә, кебек сорауларга җавап бирүдән башлана һәм ахырына кадәр шулай дәвам итә. Төп геройлардан булган Зәбир белән Фәез бер-берсенә бөтенләй ошамасалар да, бергәләп җинаять эшлиләр. Төптән уйлаучы Фәез Зәбирнең кибет басу турындагы тәкъдимен тиз генә кабул итми. Бу эш эшләнгәч тә, аны һәрвакыт курку хисе озатып йөри. Күрмәделәр микән, дигән уйда яшәве Фәезнең иҗтимагый фикер белән исәпләшүен дә күрсәтә. Гөнаһсыз кеше курыкмый. Эшнең гөнаһ икәнлеген белеп кылу — дини кануннар буенча икеләтә гөнаһ һәм ул кичерелми дә.
Кайберәүләр кайвакыт саклану максатында начарлык эшли. Бу очракта аның гөнаһының нигезендә башкаларныкы ята.
Кешечә яшәү мөмкинлеге булмау да адәм баласын әхлаксыз итә. Бер-берсенә әнә шундый фикерләр ялганып килә бу әсәрдә. Шушы үзара бәйлелек бигрәк тә Фәез язмышында ачык күренә. Гөнаһ өчен җәза көтү хисенә ия Фәез эшләгән әшәкелекнең сәбәбен бер-бер артлы, бик озаклап ача язучы, беррәттән башкаларныкы да аңлашыла бара. Геройда җәза көтү хисе торган саен көчлерәк булып күренүнең сере шундадыр кебек.
Фикер, хисләр үстерелеше динамик булса да, сюжет сузыла, кызыксызрак килеп чыга, хәрәкәт җитми кебек тоела.
Кыскача гына эчтәлекне шушылай бирергә мөмкин: наз күрмичә, туйганчы ашамыйча, акча тотмыйча, теләгән әйберләрен кимичә, балалар йортында үскән ике ятим бер көндә бөтен теләкләрен канәгатьләндермәкче һәм башкалар кебек яшәп китмәкче була. Кибет басалар алар, әмма хыяллары тормышка ашмый. Зәбир «сазлыкка бата», ә Фәез тормыш сазлыгын берүзе ерып чыга. Ул армия сафларына да алына, анда да төрле рәнҗетелү баскычларын уза, җитәкчеләрнең, үзеннән югарыдагыларның дошманы була, һәрвакыт тормыш кыйнавын үзе кылган гөнаһ белән бәйләп тынычлана. Ахыр чиктә, гөнаһ җәзасы мәңгелек, дигән фикергә килә. Җаны шуннан арына алмаган Фәез психик авыруга әйләнә.
Язучы финалда төп геройны Зәбир белән кабат очраштыра. Дусты батмаган, әмма Фәездән тагын да ныграк ерагайган булып чыга. Фәезнең нәтиҗәләре тагын да үзенчәлеклерәккә әйләнә. Гөнаһ — гамәл түгел, үзең кылган гамәлләргә мөнәсәбәтең, ди ул. Фәез менә эшләгән эшенең начарлык икәнлегенә төшенгән, Зәбир — юк. Шушы рухи үсеш Фәезне тагын да бәхетсезрәк итә. Аңлау гөнаһ кылганнан соң килә торган хис булганга, моны кичермәгән кеше гомер буе гөнаһ боҗрасында яшәячәк. Шуны аңлаган Фәез исә үз-үзенә түбәндәге җәзаларны сайлап ала:
— Армия вәхшилеге;
— үткәннәргә кайтып, хәтерен яңарту;
— тормыш төбенә киткәннәргә, үзенә авырлык китереп, ярдәм кулы сузу;
— дөреслекне сөйләп, газап китерү.
Фәез бәхетсезлегенең икенче сәбәбе — аның рухи ялгызлыгы. Тынычланып калу өчен бушанырга, хәлен сөйләргә кирәк, әмма аны хатынына кадәр тыңламый. Башкалар кешенең үз гөнаһларын тануын табигый санамый. Аптырагач, Фәез дөреслекне өлеш-өлешләп кенә бирә башлый. Кайвакыт, ышандыру өчен, бераз ялганга да төрә.
Фәез өчен икенче мөһим нәрсә — гаеп дәрәҗәсен ачыклау. Гадел хөкемдарга әйләнгән үзәк герой аңа бәрабәр җәза сайларга тиеш. Сузып җиткердеме ул дустына кулын, әллә юкмы? Бертуктаусыз бимазалаган әлеге сорауга җавапны төгәл белсә дә, героебыз әйтмидер генә шикелле. Хәер, югалып калган Фәез, кулын сузып җиткерсә дә, аны коткара алмас, үзе дә төпкә китәр иде. Ә аның сузып җиткергән итеп күрәсе килә, ахрысы. Алай булмаса, ул кеше җанын кыючыга әйләнәчәк, монысы инде — бөтенләй гафу ителмәслек гөнаһ.
Тәкъдир махсус рәвештә Фәезне җинаять белән бәйле кешеләр тирәсендә генә йөртә. Ул урынның исемен әйтә алмас хәлгә килсә дә, хәтерендәге вакыйгалар җетерәк төсләрдә терелә башлый.
Әсәр геройның сөйгәне, хатыны Нәркизә алдында бушану рәвешендә язылган. Кыйнауларга, әшәке сүзләргә түзгән хатын кеше җанының бушануын күтәрә алмый һәм ирен ташлап китә. Димәк, тән җәзасы белән чагыштырганда, җан җәзасы авыррак. Кеше җанына узган кеше ул җанда кала да алмый. Һәм Фәез икенче мәртәбәдә тормышын бик аз белгән Санияне иптәшкә сайларга карар кыла.
Гомер мәгънәсе нәрсәдә, дигән сорауга да җавап бирә роман. Ул бик кызыклы: гөнаһлыларны сазлыктан коткаруда. Моны үзәк герой әйтә. Урман сазлыгыннан котылган Зәбирне тормыш сазлыгыннан беркемнең дә коткара алмавы турында уйлап куясың.
«Гөнаһ» романы — әнә шул рәвешле сүтелгән фәлсәфә йомгагы, дип әйтергә мөмкин. Ул Достоевскийның «Җинаять һәм җәза» романына бик аваздаш. Төп герой Фәезнең үсеш-үзгөрешләре Раскольниковныкы белән тәңгәл. Алар икесе дә җинаятькә хәзерләнә, эшли, рухи чистарыну һәм җинаятьнең паразитларга каршы эшләнгәндә дә җинаять булып калуын аңлау этабын уза, аңа җәза көтеп яши. Җан диалектикасы гыйбарәсе белән атала торган рухи үзгәрешләрне чагылдыручы әсәрләр татар әдәбиятында җитәрлек, әмма кеше күңелендәге газапларны күрсәтү дәрәҗәсе белән алар «Гөнаһ»тан калыша шикелле. Әсәрне уку авыр, анда рухи күтәренкелек юк. Җинаятьче төп герой бертуктаусыз сөйләнүдә. Кайвакыт кабатлаулар артыгракка да китә шикелле. Сюжетта да ышандырмаслык җир бар. Зәбирнең «сазлыкка бату» күренеше кирәк булганга гына эшләнгән кебек. Кайвакыт геройның фикерләре артык бәреп әйтелә. Мин, үзем өчен ачкан шушындый җитешсезлекләре булуга карамастан, 3. Хәкимнең «Гөнаһ» романы, һичшиксез, соңгы елларның иң көчле әсәрләреннән дип саныйм.