«Хисаметдин менла» повестенда авторның идеалы булган образлар

Татар әдәбиятында реалистик прозага нигез салучыларның берсе булган Муса Акъегет «Хисаметдин менла» повестен бер татар авылын сурәтләүдән башлый, әмма авылның исемен атамый, тартынам, дип белдерә. Чынлыкта исә, авылны тәгаенләү мөһим түгел, дистәләгән, йөзләгән татар авыллары хакында шушы ук башлам ярдәмендә сөйләп булыр иде.

Н. авылы хакында сүз барганда, автор киләчәктә танышачак героебызның өен аерыбрак тасвирлый, чөнки хуҗасының тырыш, хезмәт сөйгән адәм икәнлеген күрсәтүне дә кирәк саный.

Тора-бара без Хисаметдиннең указлы мулла баласы икәнлеген, госманлы җирендә белем алганлыгын беләбез. Автор болар артыннан ук героеның мәгърифәтлелеге аркасында дусларга да, дошманнарга да бай булуын хәбәр итә.

Һәр нәрсәнең рәтен белгән, белемгә ия һәм эш сөючән егет ихтыяҗсыз тормыш кичерә.

Җәйләрен кара хезмәт белән уздырган Хисаметдин менла кыш көннәрендә халык арасында була. Ул төрле газеталар алдыра. Аның «Тәрҗеман» газетасыннан милли проблемалар хакында укыганда яшькә батып бетүен күрәбез. Бу безгә Хисаметдин менланың артык нечкә күңеллелеге, милләтпәрвәрлеге, «Тәрҗеман» газетасына һәм аны чыгаручы Исмәгыйль Гаспринскийга бик рәхмәтле булуы хакында фикер йөртергә нигез тудыра. Шул ук вакытта ул иҗтимагый мәсьәләләр белән әнкәсен борчырга теләми, сүзне башкага бора, хәсрәтен яшерә. Язучы берничә мәртәбә бер кеше проблемаларыннан ислам кардәшләренең хәле алдарак торуы хакында ассызыклый. Хәтта инде зиратта яткан ата хакындагы хәсрәтнең милли хәсрәтләрдән онытылуын күрәбез. Без моның өчен Хисаметдинне гаепләргә ашыкмыйбыз, чөнки язучының симпатиясе әнә шундый геройга булганлыгы һәрдаим тоемлана.

Хисаметдин, бәхәссез, диндар адәмдер. Намазын калдырмый. Шул ук вакытта ул хөкүмәт чыгарган кануннар белән дә хисаплаша. Гимназист Әбүзәр Дәүләтгилдиев белән сөйләшкәндә, аның тәртипле уку йортларының тарафдары икәнлеге ачыклана.

Муса Акъегет төп геройны әнә шулай бик тәфсилле, эш-хәрәкәтләре аша тасвирлый. Башка геройлар белән инде без аңа мөнәсәбәттә таныша барабыз.

Язучының икенче ныклап тукталган герое — Хәнифә туташ. Без аны беренче мәртәбә Хисаметдин менла тукталган мөсафирханә ишегалдында очратабыз.

«Кыз урта буйлы, башында яхшы Казан калфагы Киелмеш, өстендәге йонныкы күк камзулы нәзек вә зифа буена яхшы якышыр. Муенында саф көмеш монетлар багланмыш, уфак-уфак атлап кәчән вакытта йомырык вә так-чык шикелле ике күкесенә акчалар челдер-челдер орылыр, аягында тамбурлы читек-башмак, саче вә күзләре вә кашлары ялтыравык кара, йөзе нурлы, кызгылт ак, борыны кечкенә вә гүзәл»,— ди аның хакында Муса Акъегет. Бу матурлык Хисаметдиннең бөтен проблемаларын оныттыра, гашыйк иттерә, фикерләрен чуалта... Җитмәсә, Хәнифә туташ үзе дә — укымышлы кыз. Хисаметдин менлабызга менә дигән пар!

Язучы Хәнифә туташның кыш көннәрендә ни эшләве хакында сөйләүне шулай ук кирәкле таба. Ул, тегү тегеп, китап укып, көн арты көн уздыра. Киенеп-ясанып, базарга да чыгып кергәли.

Хисаметдин менла, кызга гашыйк булганнан соң, шәһәргә йөрүләрен арттыра. Бу йөрүләреннән милләткә дә файда зур. Төрле бәхәсләрдә ул күпләрнең дөньяга карашын үзгәртә, дус-ишләрен, таныш-белешләрен дә киңәшеннән калдырмый. Аны Мөселман халыкларының европалылардан артка калганлыгы борчый. Моның сәбәпләренең диндә булмыйча, кешеләрнең яшәү рәвешендә, фәлсәфәсендә икәнлеген аңлаган менла дини сабаклар аркылы да аларны башкача яшәргә өйрәтә. Исламда хәләл кәсепнең, белемлелекнең саваплары, хәер сорап яшәүнең яман эш саналуы турында аңлата. Менә шушындый кеше өчен Хәнифәнең һәртөрле авырлыклар кичәргә әзер булуы бик табигый, чөнки аны Хисаметдин кадәр бәхетле итә алучы булмаячак.

Эштә, уйда да алар бер-берсенә охшаган. Икесе дә шәхес ирекле булырга тиеш дип саный. Әмма милләткә гомерен багышлаган егет, шәхси мәнфәгатьләре турында гына уйлап яши алмый, авылларда агарту эшләрен дәвам итә, шуның аркасында сөйгәнен дә югалта яза. Әсәр ахырында яшьләр кавыша, бәхетле гаилә кора.

Язучының идеалда күзаллаган геройлары бу ике образ белән генә чикләнми. Ул татар эшмәкәрләре, сәүдәгәрләре нинди булырга тиешлекне дә күрсәтеп бирә. Аларны тәрбияләп үстергән идеаль ата-ана образларын да тудыра. Икенчел пландагы геройлар булганлыктан гына, аларга артык киң тукталмый, әсәрнең сәнгати тукымасын бозарга теләми.