- •I бүлек и каләм, әйтерең бармы?
- •Безнең буын нинди идеаллар белан яши?
- •Идеалсыз кеше − имансыз кеше
- •Казан − тарихи истәлекләр шәһәре, мәдәният, белем үзәге
- •Яшьлегем бишеге
- •Хезмәтнең тире − ачы, җимеше − татлы
- •Бакма аның тышына, Бак эшләгән эшенә
- •Иң якын дустым
- •Мин юрист булырга телим
- •Җырлар өчен, җырларым бар
- •Тау башына салынгандыр безнең авыл
- •Көчле рухлы геройлар тудыручы әдип
- •Идеалы үзгәргән герой
- •Әсәр үзәгендә — кеше рухы
- •Түбәләрдән тамчы тама
- •Паркта — көз
- •Әгәр мин президент булсам
- •Идел кичкән инәкәләр теле
- •Татарстаным — гөлстаным
- •Әниемнең әнисе
- •Җәйге ялда
- •Кышның үз матурлыгы
- •Кадерле истәлек
- •Гаилә ядкаре
- •Бәхетен тапмаган геройлар
- •Гөлҗиһан — минем идеалым ул
- •Татар әдәбиятында авыл прозасы
- •Сталин лагерьларының афәтен сурәтләгән әсәр
- •Лирик герой — хакыйкать эзләү юлында
- •Яңа китап укыгач
- •Бүгенге әдәбиятта хатын-кыз образларын тасвирлауда традициялелек
- •Татар әдәбиятында тарихи тематика
- •Татар прозасында укытучы образы
- •II бүлек Октябрь инкыйлабына кадәрге татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Борынгы ядкарьләрдә бабаларыбызның педагогик карашлары
- •Коръән һәм татар әдәбияты
- •«Кыйссаи Йосыф» әсәрендә төшкә йөкләтелгән вазифалар
- •Мин яхшыга яхшымын, Мин яманга яманмын («Идегәй» дастанындагы үзәк геройга карата)
- •Олуг мәхәббәт турында китап (Хәрәзми иҗаты буенча)
- •«Нәхҗел-фәрадис» әсәрендә ислам дине тәгълиматы
- •«Гөлестан...»да хикәят һәм шигырьләр арасында бәйләнеш
- •«Төхфәи мәрдан» поэмасында шагыйрь образы
- •Суфилык мивәләре пешеп йетмеш
- •Гыйльмилә булды сәгадәт
- •Кандалый шигырьләрендә яктылык образлары
- •«Әбугалисина» әсәрендә мәгърифәтчелек идеяләре
- •«Хисаметдин менла» повестенда авторның идеалы булган образлар
- •Гамәл вә җәза (р. Фәхретдиновның «Әсма...» романы буенча)
- •Хатын-кыз бәхете
- •XIX йөзнең икенче яртысында поэзиядә мәдхия һәм мәрсияләр
- •«Өлүф яки гизәл кыз Хәдичә» романындагы геройлар хакында мин нәрсә уйлыйм?
- •Тукай шигырьләрендә символик образ Һәм детальләрнең поэтик фикерне җиткерүдәге роле
- •Мәхәббәтле дөнья (г. Тукайның «Син булмасаң!» шигыре буенча)
- •И газиз Туган җирем!
- •Милли моңнар
- •Язмышлар берлеге (Дәрдмәнд иҗаты буенча)
- •С. Рәмиев шигырьләрендә рухи бәйсезлеккә омтылган каһарман
- •Исемем — Мәҗит, шигырь әйтеп, шигырь язам (м. Гафури иҗатында традициялелек хакында)
- •«Кара йөзләр» повестенда Галимәне фаҗигагә китергән сәбәпләр
- •Гаяз Исхакыйның башлангыч чор иҗатында мәгърифәтчелек карашлары
- •Сәгадәт — бәхет дигән сүз (г. Исхакыйның «Теләнче кыз» әсәре буенча)
- •Хыяллары җимерелгән герой
- •Теләк-хыяллар һәм тормыш-чынбарлык
- •Аңлау тапмаган геройлар (ф. Әмирханның балалар турында хикәяләре буенча)
- •Дөнья — матур, мин — бәхетсез
- •Шәриф Камал иҗатында кеше күңеленә аваздаш табигать тасвирлары
- •Яшь гомерне нәрсәгә багышларга? (Гафур Коләхмәтов пьесалары буенча)
- •Безнең шәһәрнең серләре
- •«Галиябану» драмасында мәхәббәткә табынган геройлар
- •III бүлек Инкыйлабтан соңгы татар әдәбияты буенча язма эшләр
- •Һади Такташның «Урман кызы» поэмасында Әминә образының бирелеше
- •Кәрим Тинчуринның «Американ» комедиясендә «милләтпәрвәрләр»нең чын йөзен ачу
- •Гадел Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» әсәрендә чор идеологиясе чагылу
- •Муса Җәлилнең фронт лирикасы
- •Фатих Кәрим, иҗатында үлем һәм яшәү мәгънәсе турында уйланулар
- •Габдрахман Әпсәләмовның «Алтын йолдыз» романында батырлык тәрбияләү проблемасы
- •Хәсән Туфан иҗатында җил образы
- •А. Гыйләҗевнең «Язгы кәрваннар» әсәрендә сугыш чоры балаларын тасвирлау
- •Аяз Гыйләҗевнең «Жомга көн кич белән» әсәрендә мәхәббәт темасының чишелеше
- •И. Юзеевның «Өчәү чыктык ерак юлга» поэмасы
- •Биектә калу (м. Юнысның «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» повесте буенча)
- •Туган якны сагыну хисе
- •Иҗат кешеләрен тасвирлаучы сәхнә әсәре
- •Татар әдәбиятында югалган матурлыкны эзләү
- •Милли хисләр
- •Рухи матурлык чагылышы
- •Ә. Еникинең шул исемдәге хикәясендә җиз кыңгырау образы
- •Ш. Галиевнең балалар өчен шигырьләрендә җыелма образлар
- •Р. Хәмид драмаларында кучемлелек
- •«Жиде баҗа» пьесасындагы геройларга бәяләмә
- •Күренекле шәхесләрнең образларын тудырган шагыйрь
- •Татар әдәбиятында автобиографик әсәрләр
- •Рәдиф Гаташ иҗатында робагыйлар
- •Рәдиф Гаташ лирикасында мәгъшука портреты
- •Тарих һәм хәтер
- •Р. Фәйзуллинның кыска шигырьләрендә тасвир тудыру алымнары
- •Хыянәт турында роман
- •«Батырша» романы — азатлык өчен көрәшне сурәтләүче әсәр
- •Телгә алырлык китап
- •Татар әдәбиятында торгынлык елларына бәяләмә
«Батырша» романы — азатлык өчен көрәшне сурәтләүче әсәр
Сиксәненче-туксанынчы елларда Җәмит Рәхимов тарихи темага, географик атамалар килеп чыгышына бәйле мәкаләләр язган икән. Күрәсең, ул зур әдәби роман язуга бер хәзерлек булгандыр. 1994 елда «Батырша» исемле тарихи әсәр иҗат итүе әнә шул турыда сөйли.
«Батырша» романы соңгы елларда язылган тарихи романнар арасында үзенең фактик материалга байлыгы белән аерылып тора. Без алар белән «Тарих битләреннән мәгълүматлар» аркылы танышабыз. Әсәрдә документальлек әдәбилек белән чиратлаша. Бу күренеш шулай ук романны без яхшы белгән «Этил суы ака торур», «Илчегә үлем юк», «Шайтан каласы» һәм башка романнардан үзенчәлеклерәк итә.
«Батырша» романы үзәк геройның дөньяда дөреслеккә ирешү юлында эшләгән эшләрен тасвирлый. Нәтиҗә ничек була соң? Беренчедән, ул хакыйкатьне тантана иттерә алмый. Икенчедән, ул икеләнүләрдән башлаган көрәш юлының чын юл икәнлегенә ышана.
Урыс идарәчеләренең башбаштаклыгыннан, иманын саткан мишәрләр, Казан татарлары һәм башкортларның халыкка зыянлы эшләреннән хәбәрдар, аның асылына төшенгән Батырша, изге дип уйлаган патшасына дөнья хәлләре барып җитмидер, дип белеп, бер-бер артлы хатлар күндерә. Тик нәтиҗәсе күренми. Бу әле хәтта ки чагыштырмача алдынгы карашлы Батыршаның да патшаның милли изү сәясәте башында торганлыгын аңламавын күрсәтә.
Әгәр таш ләхеттән кача алса, бәлки, Батырша тагын да акыллырак юллар, чаралар аркылы бәхеткә ирешү өчен көрәшер иде. Язучы тарихи фактларны үзгәртә алмый шул. Әнә шуңа күрә дә үзен гашыйк иткән героена да бәхет китерми. Ә бит, бер караганда, фаҗигале тәмамланган Батырша язмышы — милли үзаңы булмаганнар өчен менә дигән гыйбрәт. Әби патша, фетнәчеләр башлыгына җәза биреп, кешеләрдә куркыту тудырам, дип уйлагандыр, гыйбрәт таягының да ике башлы булуына игътибар итмәгәндер.
Ни өчен милли азатлык өчен көрәшне нәкъ менә Габдулла Гали улы Мәзгытдиннең (геройның чын исеме) оештыруына ачкыч экспозиция өлешендә бирелә. Габдулла — аюны җиңгән батыр йөрәкле егет, белемле кешеләрдә, атаклы мәдрәсәләрдә укыган, яңалыклардан хәбәрдар, аны тормышка ашыручы.
Инде килеп, ни өчен нәкъ менә шушы елларда милли азатлык хәрәкәте кабынган, соравын куярга мөмкин. Моңа романда җавап бар: шушы чорда царизмның колониаль изүе тагын да көчәя, киңрәк җәелә. Урал буена, Кама аръягына христианлаштырудан качып килгән татарларны шул ук хәлләр көтә. Типтәрләрне диннәреннән аерып кына калмыйлар, крепостнойлыкка да беркетә башлыйлар. Иң аянычы: бу эшләрдә татар морзасы Тәфкилев башлап йөри. Урыслар янында — христианга, татарлар арасында мөселманга салынып, андый тип кешеләр һаман саен матди хәлләрен ныгыта баралар.
Типтәрләр саны күзгә күренеп артканы Әби патшага да ишетелә. Ул аларның исәбен алырга, салымны арттырырга уйлый. Әнә шул хәлләр бу якларда төрле чуалышлар китереп чыгара да. Инде шулар нәтиҗәсендә ясак алынганнан соң да, гади кешенең хәле җиңеләер төсле күренми: тоз бәясе бик нык арттырыла. Табигать байлыгы, ил байлыгы булган тозны халык кыйбат бәядән сатып алырга теләми.
Уфага халык вәкиле булып киткән Габдулла инде урыс патшасына хезмәт иткән мишәрләрнең дә аның сәясәтеннән ризасызлыгын күрә. Халыкны берләштереп буласын аңлый. Укытуын шәкертләренә тапшырып, халык арасына аңлату эшләре алып барырга чыгып китә ул. Батыршаның кешеләрне корал коярга, көрәшкә күтәрелергә өндәп йөрүләре Әби патшага да барып ишетелә. Милли рухлы Батырша башы 500 сум дип бәяләнә, аны эзәрлекләү башлана. Халыкны көрәштән читкә җибәрү, үз ягына аудару өчен, аерым ташламалар да ясала: керәшеннәр өчен башкалар күтәргән ясак алына, мәчетләр рөхсәт ителә.
Әби патшага хәлләрне аңлатырга чыгып киткән Батырша, юлда вакытта мәчеткә кереп төн кунганда тотылып, куштаннар тарафыннан идарәчеләр кулына тапшырыла.
Бердәмлек булмау, халыкка үзен, юлбашчыларын саклый алырлык үзаң, көч җитмәү, сатлыкҗаннар аркасында милли азатлык хәрәкәте бастырыла. Әсәрнең төп фикере әнә шул. «Батырша» романы безне бәйсезлек өчен бүгенге хәрәкәттә дә бердәм булырга чакыра.