Паркта — көз

Әгәр агачлары күзләрне рәхәтләндереп тормаса, кош-корт бөтенләй качса, шәһәрдә ямь бетәр, матур төзелгән йортлары да җанга чит булыр иде шикелле.

Казанда парклар бик күп. Аларның берише — гап-гади бакча кибек, икенчеләре — төрле аттракционнар белән тулган ял итү урыннары. Мин үзем шау-шулы урамнардан читтәрәк утыртылган агачлар арасында йөрергә яратам. Безнең өебездән ерак түгел генә бик матур бер бакча бар. Язын да, кышын да һәр саен аның сукмакларыннан узмый калмыйм.

Көз — яңгырлы, төссез вакыт, шуңа күрә паркта да мин еш булмыйм. Әбиләр чуагында гына буш вакытларымда ял итәргә шунда барам. Быел көз бакчаларга иртәрәк килде. Утыргычлар инде төссезләнеп калган. Кыршылган буяулары менә-менә яфрак кебек кубарылыр шикелле.

Кешеләр табигатькә дә, үзләре ясаган әйберләргә дә бик саксыз. Мин тезләрендә ял иткән утыргычның бер тактасын әле яңа гына кемдер кубарып алган. Аяк асты тулы — чүп-чар, тәмәке төпчекләре. Аларга игътибар итмәскә тырышсаң да, һаман күзгә ташланалар.

Шулай да бу бакча, аның аша кешеләр сирәк узгангамы, башкалардан чисталыгы белән аерылыбрак тора. Нәкъ уртасында кырые таш белән түшәлгән күлгә дә теләсә нәрсә ташланмаган. Бала-чагалар калдырган такта кисәкләрендә бакалар күренгәли. Камышлык төбендә җәйләрен мыжгып ук торалар иде. Көз җиткәч, алар да тынып калды.

Кайбер агачлар быел яфрак ярмады. Аларга көз инде күптән килгән. Сап-сары каеннар, кып-кызыл миләшләр, ямь-яшел чыршылар арасында караңгы, болытлы көннәрнең төсе кебек утыра.

Агачларга утлы якты кунса да, яфраклары коелырга ашыкмый әле. Һава бозылып, усал җилләр чыкканны көтә. Кайвакыт шулай була бит: тәүлек эчендә бөтен табигать шәрәләнә дә куя. Яфрак яңгырларын яратам мин. Анда ниндидер серлелек бар.

Мин йөргән сукмакларны бераздан беренче кар каплар. Шуны белгәнгә, җәйге нәзберек чәчәкләр атмый инде. Хәер, үлән белән бергә чәчәкләрнең дә башы кыелган бит. Паркның табигыйлеген бетереп, ай саен хәтфә үләнне чапмасалар соң!

Тиздән бу бакчада да агач араларын чистартырлар, яфракларны өеп яндырырлар. Күпме бөҗәк, корт һәлак булыр, һавага төтен таралыр. Көз башта — агач яфракларында, аннан учакларда яна шул...

Әгәр мин президент булсам

Мин үсәм, укыйм, хезмәт баскычында күтәреләм һәм президент булам, дип, үз алдына зур максатлар куючылар аздыр, әмма илбашының нинди булырга тиешлеге, җитәкчегә хас сыйфатлар, аның алдында торган бурычлар, халык, ил, шәһәр һәм авыл тормышы турында без һәрвакыт уйланабыз.

Күпмилләтле республика язмышын үз кулыңа алу зур җаваплылык сорый. Әгәр син президент булсаң, аның, кечеме, зурмы, һәр милләте турында бердәй кайгыртырга мәҗбүр. Ә бәлки, моңа кадәр шартлар тудырылмау, кысылуга дучар үтелүе аркасында, күпсанлы халыклар дәрәҗәсендә үсеш алмаган, теле югалып барганнарга игътибарың зуррак та булырга тиештер әле.

Татарстанда яшәүче чуваш, мари, удмурт балалары үз телләрендә белем алсын өчен, махсус мәктәпләр ачыла, китаплар кайтарыла. Читкә сибелгән татарлар да шундый ук карашка мохтаҗ. Президент авыр елларда далада иген иккән, шахталарда күмер чапкан, завод-фабрикалар торгызуда катнашкан, укытучылары җитешмәгән якларга белем бирергә киткән һәм шунда төпләнеп калган кешеләрнең дә мәнфәгатьләрен онытмаса иде.

Үз республикабызда икетеллелекне тормышка ашыру буенча да күп эшләр башкарасы бар әле. Урамнардагы концерт-тамаша белдерүләренең, хәтта дәүләт оешмаларының ишегенә эленгән язуларның да һәрвакыт хаталы булуы йөрәкне әрнетә, телең өчен кимсенәсең. Трамвай-троллейбусларда тукталышларны татарча атаудан да туктадылар. Милли бәйрәмнәр русныкы булса — русча, татарныкы икән — ике телдә алып барыла. Депутатлар, нигездә, вата-җимерә, рус телендә генә сөйләшә. Ана телебез язуда зур мөмкинлекләр алса да, аның кулланылыш даирәсе киңәймәде, хәзер инде татарча камил сөйләшүчеләр дә көннән-көн кими бара. Татар мәктәпләрен тәмамлаучыларга кадәр үзебезчә сөйләшми диярлек.

Икенче зур мәсьәләләрнең берсе — туфракның, елга-күлләрнең пычрануы, урманнарның саксыз киселүе, чүплек оясына әйләнүе. Халык үзе яшәгән җирне нәҗесләндерергә тәмам күнекте, моны гадәти бер эшкә саный башлады. Табигать тә илбашы тарафыннан яклауга мохтаҗ.

Пычранган, агуланган ризык ашаган, һава сулаган халыкның сәламәтлеге тәмам какшады, кешенең уртача яшәү озынлыгы кимеде. Санаторийларга акчалы һәм дәрәҗәле урыннарда эшләүчеләр генә бара ала. Дарулар, медицина хезмәте кыйммәт, бушлай булуы кәгазьдә генә калды. Ил бюджетында медицина өчен бүленгән акчаның күләмен сизелерлек арттырырга кирәк.

Малайлар һәм кызлар үзләрен кечкенәдән үк кимсетелгән тоярга тиеш түгел. Зур керемле гаиләләрнең балалары шәхси бакчаларга йөри, яхшы җиһазландырылган яңа тип мәктәпләрдә укый. Болай да балалар аз туган илдә һәркем өчен белем алуга тигез мөмкинлекләр булдыру кыен түгелдер дип беләм. Һәр сабыйның язмышы исәпкә алынса иде.

Бүгенге көндә әтисез-әнисез калган, алар тарафыннан читкә тибәрелгәннәрнең тормышы аеруча авыр. Интернат-мәктәпләрнөң матди базасын ныгытырга, тәрбиячеләрне сайлап алырга, кешелекле педагогларны җитәкче итеп билгеләргә кирәк. Вакытлы матбугатта коррекция мәктәпләрендәге гаделсезлекләр турында язмалар еш күренгәләп тора. Әлбәттә, президент болар белән турыдан-туры шөгыльләнә алмый, әмма ул һәр тармакның ничек сулаганын, яшәгәнен белергә һәм, стратегик юнәлешләрне билгеләгәндә, үз сүзен әйтергә тиеш.

Әтиле туып та, аның ярдәмен тоймаган балалар байтак. Таркалган гаиләдә үскән һәм ата-анасы тарафыннан онытылган егет һәм кызларга, югары уку йортларына кергәндә дә, бернинди ташламалар каралмаган. Еш кына аларның әтилеге кәгазьдә генә икәнлеген һәркем белсә дә, социаль яклау бу төркемне читләп уза.

Завод-фабрикаларның, авыл хуҗалыгының хәле тәмам мөшкелләнде. Үзгәртеп кору елларында аларның байлыгы таланды, бер кулга тупланды. Предприятиеләрнең яңа хуҗалары җитештерүне торгызу, кешеләрне хезмәт хакы белән тәэмин итү турында кайгыртмый. Мондый җитәкчеләр өчен заводның банкротлыкка чыгып, соңгы байлыгының бүленүе кулайрак. Илдәге һәр җитештерү үзәген көчле күзәтүгә алмый торып, бу хәл туктатылмаячак.

Республикада эшсезләр саны артканнан арта. Кайвакыт, урын тәкъдим иткәндә дә, эшкә килергә теләүчеләр табылмый. Аз хезмәт хакына көн уздырганчы, салым инспекцияләре тарафыннан теркәлмәгән хезмәт белән шөгыльләнүне кулайрак күрә алар.

Ил казнасы ярлылана бара. Һәркем үзе, гаиләсе өчен генә тырыша. Кешеләрдәге элеккеге иҗат, хезмәт, теләктәшлек рухын торгызырга инде бик авыр булачак. Һәркайда кыенлыклар белән генә очрашасың. Киләчәккә өмет уятырлык эшләр кирәк.

Илбашының шәхси тормышы — күз алдында булмаганда да, халык телендә. Ул әхлаклы яшәү үрнәген күрсәтергә тиеш. Гаиләсендәге дәрәҗәсе, хатынына мөнәсәбәте, ул-кызларының кем булуы да аның шәхси авторитетын билгели. Әти-әнисе кем булган, ничек укыган, кайда туган — халыкны аның язмышына кагылышлы һәр нәрсә кызыксындыра. Шулай икән, Президент бу хакта бер генә минутка да исеннән чыгара алмый. Ул урындагы кешене мин, беренче чиратта, үз милләте хөрмәт итәргә тиеш дип тә саныйм.

Тел — буынсыз, уй — төпсез

Тел турында дистәләгән, йөзләгән мәкаль бар. Әле алар да аның бөтен сыйфатларын аңлатып җиткерә микән?! Үз телеңнең кадерен белер өчен, чит илләрдә яшәп карарга кирәк. Ана телеңнең моңын, аһәңен аңлау өчен, кайвакыт бер бишек җырын ишетү дә җитә. Аның мәгънә тирәнлегенә шаккатып, эчке бер ләззәт кичерергә теләсәң, халыкта йөргән канатлы гыйбарәләрне исеңә төшер, әдипнең маһир каләменнән чыккан китап сүзен укы.

«Тел» тамырыннан бик күп сүзләр ясалган. Без көндәлек тормышыбызда һәр исем-атаманың тарихы турында әллә ни еш уйланмыйбыз. Ә бит сүзләрне тамырларга таркатканда, бик кызык нәрсәләр күзгә ташлана. Теләк, теләнче, телсез, телем, телем-телем... Авыз эчебездәге телгә охшаган һәр нәрсә, ягъни юка, очлы әйберләр шул ук тел исемен ала. Телләрнең ниндиләре генә юк: разведчиклар кулга төшергән әсир, кош теле дип аталган татлы ризык, зур тел, кече тел.

Бала сөйләшә башласа, тел алып кайттык, диләр. Сүзсез калсаң, телеңне йоткансың, дип гаҗәпләнәләр, аптырыйлар, орышалар. Күп сөйләшсәң, Тел бете дигән кушамат та тагып куялар.

Телнең белгечләре була, телнең осталары бар...

Тел сөйдерә дә, биздерә дә.

Тел әче дә була, төче дә. Усал теллеләр кайвакыт рәнҗетеп тә куя. Йомшак телленең җанга рәхәтлек биргәне бар, төпкә утыртканы да юк түгел. Теле бозыкның күңеле бозык, ди халык. Теле катының күңеле каты, дигән мәкаль дә бар.

Тел — күңелнең көзгесе дә, тылмачы да, ачкычы да, тагын әллә нәрсәләр дә икән.

Телне елан белән дә, без белән дә, каеш белән дә чагыштыралар. Ул озын да, кыска да, нечкә дә, үткен дә, кисап кадәр дә, тәртә буе сыман да була дип саналгач, нинди сүз белән генә сыйфатламаслар!

Халык әйтүенчә, чичәннәр тар җирдә сүз башлый. Борынгы заманда тел осталары сугышларны туктаткан, гадел хөкем чыгарган, патшаның олы киңәшчесе булган. Тел белгәнне олылаганнар, аңа түрдән урын биргәннәр. Аның әйткәне халык сүзенә әйләнгән. Исеме онытылганда да, тапкыр сүзе илләр гизгән, гасырдан гасырга күчкән.

Бай да соң инде милли тел катламнары! Бер сүздән этәрелеп китеп кенә дә, әллә кайларга барып чыгарга була.

Бүген син — миңа, мин сиңа эндәшкән сүзләр белән моннан йөз ел элек тә, мең ел элек тә безгә таныш түгел әллә кемнәр үзара аралашкан. Алар белгәннең бик күбен инде без онытканбыз да. Тыйб гыйлеменең терелтү мөмкинлеге булса, арабызга кайткан ерак бабаларыбыз безнең ни хакта сөйләшкәнебезне аңлап та бетермәс иде. Тел үсә, үзгәрә шул. Бик матур мәгънәле сүзләре дә кулланылыштан төшеп кала, әйтелеше өйләмебез аһәңенә ярашмаганнар да телебездән төшми. Димәк, еш кына аңа зыян да салына.

Әйе, тел — буынсыз. Ничек сөйләшүеңә карап, сине үз дә итәләр, кире дә кагалар, телендә уе чагыла, дип уйлыйлар.

Уйның төпсез икәнлеген һәркем белә. Шулай булгач, уй өчен телне гаеплибез булып чыга.