Олуг мәхәббәт турында китап (Хәрәзми иҗаты буенча)

Харәзми үз заманында шактый танылган шагыйрьләрдән булган. Галимнәр, ул фарсы һәм төрки телләрдә иҗат иткән, дигән фикердә. Хәер, «Мәхәббәтнамә»нең кайбер хатлары да фарсы телендә бит.

Үткәндә зур эз калдырган әсәрнең язылу тарихы бик кызыклы Автор аны Мөхәммәдхуҗа бикнең, мәхәббәт турында әсәр яз, дигән үтенечен тыңлап иҗат итә. Поэма үзәгенә куелган мәхәббәт проблемасының чишелеше шул чорда күпләрне гаҗәпләндергәндер дә, сокландыргандыр да, уйга да калдыргандыр...

Шагыйрь кешеләргә бирелгән ярату хисе алдында мөкиббән, ул аны галәмне яктырту өчен тудырылган ай белән кояш янәшәсенә куя:

Ике якты көһәр галәмгә биргән,

Мәхәббәт гәнҗени адәмгә биргән...

Ә бездә шушы бөек хисне нәрсә уята соң? Әлбәттә, беренче чиратта, тышкы матурлык:

Аның кем ал иңендә миң яратты,

Буе берлә сачыни тиң яратты.

Мондый гүзәллекне Бөек көч кенә тудыра ала шул, оҗмахларны бар иткән Алла гына. Шулай икән, шагыйрьнең хатын-кызны оҗмах гөленә тиңләве бер дә гаҗәп түгел:

Кил, и оҗмах гөле, чәмкәнгә чыккыл!

Кызыклы чагыштыру, янәшә куюлар, катлаулы ассоциацияләр Харәзми әсәрендә бихисап! «Оҗмах гөлен» чәчәклеккә чакыра лирик герой! Минем күз алдыма болынлыкның иң матур чәчәкләре арасында да үз төсен югалтмаган, калкып торган Гөлкәй килә. Үз тойгыларын лирик мин гел Тәңре исеме белән бәйләп барса да, җир кешесе буларак кабул ителә. Дөнья матурлыгын, яшәү кадерен аңлаган ир-ат ул. Ул ханымнарның ханымы каршында тезләнә, ояла, акылын югалта һәм, бүлек арасына урнаштырылган мәснәвиләрдән күренгәнчә, Ходадан үзенә сабырлык сорый. Тәне, күңеле дәрт белән тулган ирнең теленә матур сүзләр дә ташкын булып килә. Ул бизәкләрне эзләп һич кенә дә газапланмый шикелле. Үз-үзен бик кабатламый торган гаҗәеп бай телле шагыйрь ачтым мин Харәзмидә! Кыз йөзен ай һәм кояш белән чагыштыруларның гына да әллә ничә төрле формасын таба ул:

Әя буе — санубәр, чәһрәсе — ай,

Кояш яңлигъ җәмалең галәм арай...

Йөзең нуры кояшның нурын үртәр...

Йөзең, кашың кояш, ай мәдхе эчрә...

Йөзең — нәүрүз вә кашың — бәйрәм ае...

Кил, и ай йөзле дилбәр, тот берәр кош... һ. б.

Йөзең нуры кояшның нурын үртәр, дип әйтү — минем уемча, шигъри осталыкның бик ачык чагылышы. Кояшка җиткән, аннан да эссерәк, шул эсселеге белән аны кытыклаган, ә кытыклавы белән үртәгән нур! Каян таптың аны, и шагыйрем минем?!. Хәер, кайберәүләр аны кояшныкын каплаучы нур кебек кенә аңлый.

Аерым бер образларның куллану киңлеге, формасы буенча гына да күләмле фәнни хезмәтләргә нигез булырлык икән бит бу «Мәхәббәтнамә» китабы. Мин алдарак шагыйрьнең сөеклесен гөлләр арасында күрсәтүе хакында язган идем инде. Җир гөлләре белән аны бик еш чагыштырып кына калмый, ул аларга каршы да куя икән ләбаса!

Әгәр күрсә сине, һәм лалә сулгай,

Синекдин гөл мәгәр оҗмахта булгай.

Бер нәрсә хактыр ки, шагыйрь кызны оҗмах гөлләреннән өстен куймый, аларга тиңли генә. Ни өчен? Алланың иҗат итәргә көче җитмәгән нәрсә юк! Бу кыз да, ул кыз да — барлык гөлләр дә — аның иҗат җимеше. Ә ул гөлләрнең иң матурларын оҗмахка калдырган. Оҗмах матурлыгы тудырып, ир-атны шул матурлыкның юлы иткән. Шулай булгач, лирик миннең үзен бертуктаусыз колга тиңләвенә аптырарга кирәкми.

«Мәхәббәтнамә» — гүзәллек каршында баш ияргә өйрәтүче китап. Аны иҗат иткән шагыйрь, ярату хисенең җаннан да, тәннән дә ургылуын әйтеп, кыюлыгы белән шаккатыра.