Биектә калу (м. Юнысның «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» повесте буенча)

Зур тормыш тәҗрибәсе туплаган, кызыклы биографияле М. Юныс иҗаты татар әдәбиятына алып килгән темаларының яңалыгы белән аерылып тора. Әдип һәркемгә дә бик үк яхшы таныш булмаган диңгезчеләр, очучылар, сәяхәтчеләр тормышы турында яза. Әмма кем хакында, нәрсә хакында гына язмасын, милли хисләрне, намусын саклаган, йөрәгендә туган җиренә олы мәхәббәт хисләре йөрткән геройларны үзәккә куя.

Әдипнең «Биектә калу» яисә «Шәмдәлләрдә генә утлар яна» исеме белән басылган повесте һәм «Юлда уйланулар» кебек сәяхәтнамәләре минем өчен аеруча якын. Танылган тәнкыйтьче Фәрваз Миңнуллин беренче әсәр хакында түбәндәге юлларны яза:

«Биектә калу» — яшәү һәм үлем турындагы, бер үк вакытта мәхәббәт һәм нәфрәт турындагы повесть. Безнең әдәбиятта бу темага караган иң көчле әсәрләрнең берсе... барыннан да бигрәк фәлсәфи тирәнлеге, эмоциональ тәэсир көченең зурлыгы белән аерылып тора».

М. Юныс тудырган геройлар бервакытта да авыл белән бәйләнешләрен өзә алмыйлар, үзләрен үстергән авылның рухи сыйфатларын саклыйлар. «Биектә калу» повестеның үзәк герое Сәйрин Сәләхов та салада туган, шунда ярлар сайлаган, патриархаль гаилә тәрбиясе алган. Ул һәр нәрсәне авыл үлчәме белән бәяли, һәр вакыйга аның күңеленә авылдагы шуңа охшаш икенче бер вакыйганы искә төшерә. Дөрес, ул баштарак яңа тормышта үзенең авыллыгыннан оялган, аннан качарга омтылган кебек тә була. Тора-бара, ирәя төшкәч, акылга утыргач, электәге кичерешләренең балалык сыйфатлары икәнлеген аңлый.

«Биектә калу» әсәренең сюжеты безгә Бөек Ватан сугышы бетәргә бик аз калганлыкны хәбәр итүдән башлана. Солдатларның, исән-сау булып, сөйгәннәре, туганнары белән күрешәсе, җиңү шатлыгын алар белән бергә кичерәсе килә. Әллә шуңа күрә укучы күңелендә шулай буласына шик туа. Өзелеп сагыну хисен татар кешесе болай да гомерлек аерылуга юрый бит.

Менә безнекеләр Америка экипажы белән берлектә һөҗүмгә бара. Ахырга куелган Сәйриннәр самолетына дошман снаряды тия. Безнең ил кешеләре, алдан бару мөмкинлеге булса да, мәрхәмәтлелек күрсәтәләр. Әле бу — геройларны исән каласы килү теләгеннән биеккәрәк күтәрә алган рухи югарылык чагылышының берсе генә. Сәйриннең иптәшләре дошман кулына эләгә. Ул үзе бер сазлыкта качып кала, полкына исән-сау кайтып керә. Менә бит исән калды, дип уйларга гына өлгермисең, икенче бер көтелмәгән хәл була.

Вакыйгаларның катлаулысы һәрвакыт тыныч тормыш мизгелләрен бозып башлана бит ул. Сәйринне кызыл почмакта әнисенең хатын укып утырганда, штабка чакырып алалар. Егетне көткән күчтәнәчләр, сөйгәне Разыяның хат язмавы аның кайтасы килү теләген бик нык көчәйткән көннәр була бу. Җитмәсә, аның хәтерендә Пензага баргандагы «каз вакыйгасы» яңара. Ул үзен шул чакта әнисен рәнҗеткән саный, исән-сау кайтып, аннан гафу үтенергә тиеш таба.

Һәркемнең гомере бер генә. Сәйринне, иптәшләрен югалтырга теләмәгән Растопчин аларга тагын сайлау мөмкинлеге тудыра. Егетләр, планны тормышка уңышлы ашырырбыз әле, дип өметләнә, башкаларны авыр хәлгә куярга теләми. Төрле хыяллар корган булып, ул өметләрен тагын да арттыралар. Аларның хыяллары да, күрәсез, рухи биеклекләргә күтәрергә, тирәндә яшеренеп яткан кешелеклелек, миһербанлылык кебек сыйфатларын ачарга сәләтле. Гомерендә кешеләргә карата бер яманлык кылмаган Сәйрин эшләренә һәрвакыт әнисе күзлегеннән чыгып бәя бирә, үзен аның алдында җаваплы сизә.

Кешеләр өчен яшәүне сайлаган Сәйрин күктә үлә — биектә югалгандай була. Югары идеаллар белән, күктәге хыяллар белән яшәгән Сәйриннең гомере башкача киселә дә алмас иде.

Әсәрнең бөтен геройлары да рухи биеклек ноктасыннан бәяләнә. Сөйгәне, кешеләр өчен яшәгән Разыя, баласы өчен соңгы онын саклаган ана, аның исәнлегенә дога укыган авылдашлары, һөҗүмгә иңгә-иң барган дуслары... Алар барысы да рухи биеклек үрнәкләрен чагылдыралар. Әсәрдә аерым милләтләр, бигрәк тә СССР да азчылык саналган халыкларның рухи биеклегенә басым ныграк ясала. Әйтерсең алар начар була да алмый. Аллага ышану да кешеләрне намуслы һәм гадел итә шикелле.

Повестьта рухи яктан түбәнгә тәгәрәгән геройлар да юк түгел. Кеше өлешенә кул сузган, әхлаксыз Дурова аркасында Разыя сукырая, начар хәбәрләр аны ахырдан бөтенләй акылыннан яздыра. Фамилиясенә юләрлек мәгънәсе салынса да, бернинди рухи җәза алмаган, вөҗдан газабы кичермәгән Дурова аэропортта диспетчер булып эшләп ята. Сәйрин самолетын кабул итәргә тиеш кебек урында бу ике кыз гел очрашып тора. Әнә шундый тискәре типлар янында намуслы геройларның йөзе тагын да яктырак күренгәндәй була.

Тормышта һәркемнең үз биеклеге, ди язучы. Җирдә яшәсә дә, ул биеклек Разыя өчен күктә — Сәйрин янында.

Яшәү белән үлем арасында һәм мәхәббәт белән нәфрәт уртасында калганда, кешеләр рухи биеклекне үзләре сайлый икән шул.