Безнең шәһәрнең серләре

Г. Камал иҗаты — фаш итүче иҗат. «Безнең шәһәрнең серләре» пьесасының исеме үк язучының тормышта тирәнгәрәк яшерелгән нәрсәләрне ачып күрсәтү, буяулар астында ни барын белдерү икәнлегенә ишарәли булса кирәк.

Чорга гомуми бәяләмә бирү генә дә җитми, җәмгыятьне гомумирәк тасвирлау да канәгатьләндерми язучыны, һәрбер «социаль катламның, һәр оешып килгән төркемнең кем икәнлеген тәфсилләп аңлатып бирә ул, шул сәбәпле пьесаны да берничә бүлектән оештыра һәм тамашачыны һәртөрле җәмгыятьләрнең эченә алып керә.

Без башта ярдәм җәмгыятен оештыручылар белән танышабыз. Устав юк. Җыелышка килүче юк. Килсәләр дә, вакытны мәгънәсез сүз сөйләп уздыралар. Һәр әгъза — ялганчы, әхлакый череп бара. Бу җәмгыять белән танышкан арада шәһәрнең башка серләре дә ачыла тора. Кешеләре бик фәкыйрь икән, шәһәрдә телефон станциясенең эше юньләп оештырылмаган һәм башкалар. Яшьләргә эшләр өчен юл ябык, аны нәкъ менә шушындый ярдәм җәмгыятьләре яба.

Ресторанга да бер үк кешеләр йөри икән. Өеннән кирәкле эшне сылтау итеп качучылар урыны бу. Үзләрен бик диндар итеп күрсәткән мөселманнар фәхешлектән, аракыдан һич тә чирканмый булып чыга.

Клуб та шәһәрнең хәлләрен шәптән күрсәтми. Монда музыка, лото һәм домино гына бар, ир-ат исә бары тик акчалы уеннар белән генә мәшгуль.

Базар чатын без гайбәтләр оясы итеп күз алдына китерәбез. Иҗтимагый проблемаларны сөйләшкән булсалар да, буш сүз икәнлеге бик ачык.

Әдәбият кичәсе дә җәнҗал оясы булып кына истә кала. Монда да хатын-кызларга рәт юк. «Хатыннар хөррияте» дигән шигырь укучылар хатын-кызны араларына алмыйлар!

Г. Камал төрле җәмгыятьләрне генә тасвирламый, үз чорының күпчелек социаль төркемнәрен дә сурәтли. Без монда айларны да, шкафчыларны да, официантларны да, артистларны да, мөритләрне дә очратабыз. Үзара көрәш алып барган кадимче һәм җәдитчеләр дә җитәрлек. Персонажларның сөйләгәннәреннән хыялларын, яшәү рәвешләрен күзаллау кыен түгел.

Өйләнү сылтавы белән шуларны күзәтеп йөргән Себер баен да гаҗәпкә калдырырлык хәлләр бар бу шәһәрдә.

Тискәре сыйфатларга ия геройларның берничәсе бик ныклап истә кала. Әрсез, надан, ялганчы, ялкау Әхмәтҗан абзый — әнә шундыйлардан. Башка геройларның кайберләре тип дәрәҗәсенә күтәрелмәгән. Бик детальләштерелеп сурәтләнмәгәнгә, икенче образлар бирелеше аркылы аларның тасвирын без күңелебездән тулыландырабыз.

Г. Камалның замандашлары әсәргә салынган тормыш материалының Казаннан алынганлыгын аңлаган. Безгә арттыру булып күренсә дә, сурәтләнгән вакыйгаларда, бәлки, күпертүгә урын күп бирелмәгәндер. Тукайның «Безнең шәһәрнең серләре» хакында язган мәкаләсеннән шул аңлашыла. Казанның нинди икәнлеген белү өчен, әлеге әсәрне укысыннар, ди ул.

«Галиябану» драмасында мәхәббәткә табынган геройлар

«Галиябану» әсәрен Мирхәйдәр Фәйзи 1916 елда яза. Ул башта «Сәгадәтбану» дип исемләнгән була, әмма үзгәрә. Нәрсә сәбәп булган икән? Галимнәр, бәлки, бу хакта ачык беләдер, ә мин менә кыз исеменә салынган мәгънә дип уйлыйм. Пьеса героинясы үзе теләгән бәхеткә ирешә алмый бит. Шулай булгач, аны «бәхетле кәләш» дип йөртмәү, «бөек кыз» дип атау хәерлерәк. Һәм бу исем Галиябануның җисеменә дә бик ятышлы.

Инде Галиябану дидеңме, күңелгә Хәлил килә. Бер-берсен сөйгән кыз һәм егет саф хисле, хезмәт сөючән, гаделлек яклы геройлар булып истә калган. Җырга-биюгә дә бердәй оста алар. Бик тә пар үзләре. Күкләрдә очып йөриләр. Табигатьтә, кош һәм җыр телендә аңлашалар. Мәхәббәтне югары күтәрәләр, илаһилаштыралар, хисләрен һич кенә дә җиргә төшерәселәре килми.

Араларына тәкәбберлеге белән даны чыккан Исмәгыйль кергәч, без аның аларны аерасына ышанмыйбыз, бары тик, вакыйгалар ниндирәк юнәлеш алыр икән, диебрәк кенә көтәбез.

Пьеса ахырында ярсыган Исмәгыйль Хәлилне атып үтерә. Ә бит Хәлил бу эшне алданрак эшли алган булыр иде. Ул яхшылык белән җиңәренә ышана, Галиябану сүзеннән чыгарга теләми. Шактый гына горур да бит әле егетебез. Мескен кешене үтерү аның намусына тия.

Ике егет бер үк шартларда үзләрен төрле рәвешчә тота. Исмәгыйль, җиргә ташланган револьверны алып, көндәшенә атарга түбәнсенми. Һәм Хәлилнең егетлеге безнең каршыда тагын да калкуланып киткәндәй була.

Хәлилнең кыз белән үзе арасындагы мәхәббәтнең үлемне дә җиңәчәген, мәңгелек икәнлеген әйткәне раслана. Сөйгәне үтерелгәннән соң, Галиябану: «Үземне суга атып булса да, аңа бирелмәм»,— ди. Димәк, ул да мәхәббәте хакына хәтта үләргә әзер.

Хәлил һәм Галиябануның бер-берсе белән хушлашкан минутлары бик тетрәндергеч.

Хыялланыр дәрәҗәгә җиткән кызга, Хәлилнең төсе, яратулары билгесе булып, «Галиябану» җыры кала. Бу җыр аларның бер-берен унөч яшьтән сөюләре хакында. Үсмерлек чорына атлаганда яралган, ныгыган һәм йөрәкләрдән җуелмаслык мәхәббәт хакында.

Галиябану аны Хәлил «исеменә мәңгелек бүләк» дип атый.

«Галиябану» драмасы тормышка ашмаган хыяллар, мәхәббәткә табынган геройлар язмышын сөйли, дип сүзне йомгаклыйсы килә.