«Төхфәи мәрдан» поэмасында шагыйрь образы

Шагыйрь Мөхәммәдьярның кайчан туганлыгы, гомер юлында нәрсәләр күргәнлеге, кайчан үлгәнлеге хакында тулы мәгълүмат юк. Аның тәрҗемәи хәлен дә үзе язып калдырган әдәби әсәрләр аркылы гына күзаллыйлар. Аларны каләм иясе хакында шактый ышанычлы чыганак дип карарга кирәктер. Әлбәттә, кулъязмалар күчерелгәндә, хата да китәргә мөмкин, әмма төрле нөсхәләрне үзара чагыштыру күп вакыт дөреслекне кабат торгызырга ярдәм итә. Гомумән, борынгы чор шагыйрьләре тормышын өйрәнүчеләр элек-электән, беренчел чыганаклар итеп, әдәби әсәрләрне санаганнар. Төрки язмаларың авторлары үзләре турында мәгълүматны әдәби каймага кертеп җибәрүне бик хуп күрә бит. Шулай булуы табигый. Басма сүз юк заманда, халык авыз иҗаты бик киң таралган чорда китап иясе исеменең эзсез югалу куркынычы зур булган. Әдәби әсәр халыкныкына әверелергә, икенче бер кешегә мөнәсәбәтле күрсәтелә башларга да мөмкин ич. Мин үзем, шагыйрьләр, әдипләр гомерләрен багышлаган шөгыльләре китергән җимешләр белән бик горурлангандыр, исемнәренең телдән-телгә, китаптан-китапка күчүе аларны илһамландыргандыр, сөендергәндер, дип уйлыйм. Җитмәсә, ихластан язган кеше күңелен бушата бит әле, ә үзе турында уйламаган күңел — күңелмени?! Әйе, хәсрәтен чишкәндә, кеше түгелә дә китә, түгелә дә китә...

Атымны кем дип сорасаң, и шәһрияр,

Мәхмүд Хаҗи углы фәкыйрь Мөхәммәдьяр...

Ошбу «Төхфә» тарихын әгәр сорасалар,

Тугыз йөз кырык алтыдыр, белсәләр.

Башладык Казан шәһәрендә моны

Шәгъбан аеның унынчы көне...—

дип яза башлый Мөхәммәдьяр әлеге дә баягы «Төхфәи мәрдан»ны. Аны ныграк аңлар, белер өчен, сюжетлы әсәрләргә кертелгән лирик чигенешләрне уку да җитә. Монда ул безгә үтә моңлы, хәсрәт-кайгылы шагыйрь булып ачыла. Аны үз заманының социаль проблемалары, иҗат шартлары борчый. Без Мөхәммәдьярның күп авырлыкларга, рәнҗетелүләргә дучар кылынганлыгы хакында укыйбыз. Ул кайвакыт бераз үзен кечерәйтебрәк тә җибәрә сыман. Шигъри күңелен аңлауны теләвен дә күрәбез:

Бер заман мең төрле утка якмагыз,

Бераз гына бу хаста хәтерен саклагыз.

Мөхәммәдьяр Алла каршысында үзен бигрәк тә түбәнчелекле хис итә. Ул аннан кайгылары урынына шатлык бирүен үтенә, хәсрәтен дә, михнәтен дә Алла тарафыннан җибәрелгән дип санап, аның киләчәктә бәхетле итәчәгенә дә аз гына булса да өметләнә. Табигый ки, ул кылган һәм кылачак хаталары өчен Алладан һәрдаим ярлыкау көтә. Шулай икән, без Мөхәммәдьярның диндар кеше булганлыгына шик белдермибез.

Шагыйрьнең иҗатны егетлек эше санавы үз күңеле белән корган диалогта бик ачык чагыла.

Хикәятләр аркылы уздырган фикерләр дә Мөхәммәдьяр хакында күп нәрсә сөйли ала, чөнки алар шагыйрьнең күзаллаулары, дөньяга карашы булып тора. Ул үзенең уңай геройларына кешелеклелек, юмартлык, акыллылык кебек сыйфатлар бирә. Кешеләре бәхетле булсын өчен, җәмгыятьнең һәр әгъзасы арасында табигый, гаделлеккә нигезләнгән мөнәсәбәтләр урнаштырырга кирәк, дип саный шагыйрь. Начарлыкның илләрне харап итә алырдай зур көч икәнлеген дә күрсәтә:

...Көфер берлә мәмләкәт булмас харап,

Золым берлә егылыр улус, йөдәп...

Шагыйрь еш кына үз-үзенә эндәшә, туры юлга күндерә. Болар да шагыйрь образын тудыруга ярдәм итүче юллар булып тора:

...Ярмөхәммәд, сүзне тугры сүзләгел,

Игри тартып, укны тугры гизләгел...

Әйткән сүз, аткан ук кебек, иясенә тисен, ди Мөхәммәдьяр. Ә бит бу, тирән һәм киң итеп аңлаганда, шагыйрьнең иҗат принципларын да белдерә.

Сүз эчендә син йөземне ак кыл,

Сүзләремне ил күңленә йомшак кыл,—

дип дәвам итә ул, иҗатының халыкка якын булуын теләп.

Мөхәммәдьяр «Төхфәи мәрдан»да халык авыз иҗатын яхшы белгән шагыйрь буларак ачыла. Шул ук вакытта аның поэмаларына Йосыф Баласагуни, Кол Гали әсәрләренең тәэсире сизелә. Йомгаклап әйткәндә, поэмада без киң карашлы, белемле шагыйрь белән очрашабыз.