Татар прозасында укытучы образы

Бигрәк тә алтмышынчы еллар башыннан әдәбиятта укытуга бәйле проблемаларны яктырту, мөгаллим образларын тудыруга игътибар артты шикелле. Сәбәбе — тормышның үзендә. Шушы чорда фән-техник алгарыш башланды. Дөрес, каләм ияләребез педагогларның шәхес тәрбияләүдә зур роль уйнауларын элек тә истә тотканнар, инде гасыр башы әдәбиятында да ассызыклап күрсәткәннәр, милләтпәрвәрләрне үстерүдә аларга зур вазифалар йөкләгәннәр.

Бу темадан шактый читтәрәк торган кебек һәм соңгырак чорда язылган әсәрләрдә дә (Г. Бәшировның «Туган ягым — яшел бишек» повестенда, Ибраһим Газиның «Онытылмас еллар»ында һ. б.) кеше тәрбияләүне үзенең гражданлык бурычы итеп санаган укытучы образлары бар. Без аларны күркәм сыйфатлар иясе, үз эшенең бирелгәне буларак бәялибез.

Гомерләре укытучылык эшенә багышланган язучыларыбыз иҗатында бу һөнәр ияләренә игътибар аеруча зур. Шулай булырга тиештер дә. Әдип үзе белгәнне язса гына, әсәре үтә тормышчан чыга. Гомерен башта — мәктәптә, аннан университетта укыту эшендә уздырган Мөхәммәт ага Мәһдиевне генә алыйк. Аның «Фронтовиклар» әсәрен мисалга китерик.

Бу роман безнең күз алдыбызга укытучының психологик портретын бастыра да куя. Укытучы ул — баласына белемне тиеш дәрәҗәдә бирә алмаганы өчен, төннәрен йокламаучы, аның тәртипсезлеге өчен көенүче, шуны кеше итүдә үз өлешен күреп сөенүче. Укытучы ул — баланың гына түгел, авылның да тәрбиячесе.

Бүгенге укытучы белән сугыш чорында, аннан соңгы елларда эшләгән мөгаллим арасында берникадәр аерма да бар. «Фронтовиклар»дагы Рушад белән Гатаны искә төшерик. Сугышта зур авырлыклар кичерү икесен дә тормыш ваклыкларыннан өстен калырга өйрәткән, алар үз язмышларын ил язмышыннан аерып карамый.

Дөрес, егетләр, кызып китеп, бернинди педагогика законнарына сыймаган гамәлләр дә кылалар, әмма әлеге гамәлләр тормыш кысаларына сыеша. Менә нәрсә мөһим икән!

Мөгаллимлек сыйфатлары буыннан буынга күчә. Әсәрдә әнә шундый фикер дә бар, шуңа күрә автор төп образ Рушадны укытучы малае итеп бирә, аның балачактан ук мөгаллим булырга хыялланганлыгына басым ясый. Тәвәккәллеге аркасында ул артка калган алтынчы сыйныфны тәртипкә китерүгә ирешә, тәртипсезлекләре белән даны чыккан Закиров һәм Әскәревләрдән дә кеше ясый.

Мәктәпкә фронтовик укытучылар кайтуның бөтен коллективка уңай йогынтысы сизелә. Үз эшләренә сүлпәнрәкләр, ялкаураклар сагая төшә, җыела.

Бала чакта алган белем соңрак сынала. Гата һәм Рушадларның укучылары да, башка җирләрдә укуларын дәвам иткәндә, әнә шуны аңлый. Мәктәптән ерагайгач, ул бөтен ваклыклары белән күз алдына килә башлый.

Укытучыны без корыч иманлы итеп күрергә күнеккән. Әдәбиятта аның шундыйлыгына мисаллар җитәрлек. Бу әсәрдәге Бәлкыйсны гына алыйк. Ул — уку-укыту бүлеге мөдире. Үз фикеренә ышандырырга оста, чөнки белеме тирән. Төннәр буе дәфтәрләр тикшерә, педагогик китаплар укый. Гомерен балаларга багышлау аркасында, үз тормышын да кора алмаган карт кыз ул — Бәлкыйс. Батырлыгы да егетләрнекеннән ким түгел. Педагогик киңәшмәдә егетләрне нәкъ менә ул яклап чыга да.

Укытучы матур киенергә, сөйләргә, үз-үзен тота белергә тиеш. Романдагы Нәркис әнә шул сыйфатлары белән истә кала. Нәзакәтле кызның сөйләме дә үзе кебек нәфис, чөнки ул —шәһәрдән, башкачарак шартларда тәрбияләнгән. Тора-бара Нәркис авыр тормышка күнегә, гаиләсен авылда кора.

Укытучыларның да төрлесе бар. Директор хатыны Гөлчирәгә охшашлар белән без, бәлки, таныш та түгелдер, әмма мин андыйларның булуы бик ихтимал дип саныйм.

М. Мәһдиевнең «Фронтовиклар»ында укытучылар галереясы бу каһарманнар белән генә тәмамланмый. Язучы әйтерсең аларның һәр төрдәгесен тудырып калырга ашыккан. Тыштан караганда, бер генә төсле күренгән дөньяның меңләгән төсмер ләрен ачкан.