XIX йөзнең икенче яртысында поэзиядә мәдхия һәм мәрсияләр

XIX йөзнең икенче яртысында шигърият күләм ягыннан шактый арта, жанрлар җәһәтеннән дә байый. Әле һаман да шәркый поэзияне ныклап үзләштерү, Урта гасыр әдәби традицияләрен дәвам итү күзәтелә.

Бу чорда акыл ияләре тарафыннан, тарихыбызга борылып карап, аны бәяләү, аннан гыйбрәтләр алырлык нәрсәләр эзләү омтылышы күзәтелә. Болгар иленең данлы үткәне, аның аерым шәхесләренең язмышы төрле фикерләргә этәрә, иҗат өчен тема бирә.

Гали Чокрый шигырьләрен исебезгә төшерик. Хәзерге телебездә «Казанны мактау» дип йөртелгән әсәрендә ул, башкаланы данлаудан бигрәк, бөек Болгар белән горурлануын, аны югалтканга үкенүен җиткерә шикелле. «Менә шәһре Казаннан күп мөкатдәм шәһре Болгар хуб»,— дип яза ул аның хакында. Белемнәр үзәге булган каланың яндырылу-җимерелүе аянычлы күренешләр аша ачыла. Халык үтерелгән, үз җиреннән еракка сөрелгән, биналар урынында хәрабәләр генә утырып калган... Кешеләр рухи таркатылган, куркытылган, мөһаҗирлеккә дучар ителгән. Бумы гыйбрәт түгел? Димәк, Казан белән горурлану, аны мактау гына җитми, башкалаңны яклау, саклау да кирәк. Ә Казан, чыннан да, боларга лаек. Монда матур кием-салымнар тегәләр, читек-башмак кияләр, алар үзләренең эшләнешләре белән бөтен дөньяга билгеле. Монда хатын-кызлар кул эшләренә оста. Йортлары да, ирләре дә, җырлары да менә дигән аларның. Акыллы кешеләр дә, табиблар да, шәкертләр дә, азанчылар да, вәгазьчеләр дә җитәрлек Казанда.

Шул ук Гали Чокрый Вәлид Каргалый, Шәмсетдин Зәки, Шиһабетдин Мәрҗани кебек мәшһүр затларны да мактап яза. Бу мәдхия һәм мәрсияләрнең барысы да башкаларга үрнәк образлар тудыра, тормышка нигезләнеп сабак бирә. Милләтне, илне алга жибәрергә кирәк. Тәрәккыять башында һәрвакьт акыллы шәхесләр тора. Идеалны бүгенгесеннән яисә үткәннән эзли шагыйрь һәм таба да.

Шушы чорның икенче бер каләм иясе Мифтахетдин Акмулла мирасында да мәрсия һәм мәдхияләр бар.

«Дамелла Шиһабетдин хәзрәт...» иң элек мәдхия рәвешендә язылган була, әмма шагыйрь вафатыннан хәбәр таралгач, ул мәрсия итеп үзгәртелә. Бу хәл ике жанр формасы арасында әллә ни аерма булмавын аңлата булса кирәк. Акмулла шигырь ахырына галим үлеменең зур югалту алып килгәнлеге хакында берничә юл гына өсти. Хәер, жанрын мәрсия яисә мәдхия дип билгеләүдәмени эш? Максат барыбер бер булып кала: Шиһабетдин Мәрҗанинең халыкка кылган хезмәтләрен, бөеклеген күрсәтү. Акмулла Шиһаб хәзрәтнең андый шәхесләргә ихтыяҗ бик зур булган бер вакытта мәйданга килгәнлеге турында яза. Хәтта ки аның зурлыгын руслар да таныган икән! Шагыйрь ниләр белән генә чагыштырмый хәзрәтне! Ул идея җәүһәре дә, маяк та, сәламәтлек чишмәсе дә, саф су да булып күз алдына килә, чөнки чишелмәслек кебек мәсьәләләрне хәл итеп, караңгылыкта ут кабыза, тонык кебек күренгән гыйлем дөньясының чиста суларына юл ача.

Йомгаклап әйткәндә, халыкның үзаңы үскән чорда тарих һәм чынбарлыкны бәйләп карау арта, эше белән халыкны алга җибәрешкән кешеләрнең исемен мәңгеләштерү теләге дә көчәя, һәм, әлбәттә, шуңа бәйле рәвештә, мәрсия һәм мәдхияләр күпләп иҗат ителә.

«Өлүф яки гизәл кыз Хәдичә» романындагы геройлар хакында мин нәрсә уйлыйм?

Заһир Бигиевнең «Өлүф...» әсәрендә минем иң яраткан каһарманым — Муса. Кайбер галимнәр Мусаны байлык колы итеп күрсәтергә тырышсалар да, бу ышандырмый. Роман капитализм тамырларын ныграк җәя барган бер чорда иҗат ителгәнлектән, җәмгыятьтә акча уйнаган роль язучы тарафыннан һәрдаим яктыртылу аркасында туа ул фикер. Теләсә кайсы юл, хәтта өйләнү аркылы баю омтылышы исә икенче бер герой — Габденнасыйр образы — аркылы ачыла. Ә менә Мусага язучы бу зыйфатны сылап кына куя шикелле. Аның егеткә мәхәббәте әллә каян күренеп тора.

3. Бигиев геройларны тасвирлауда мәгърифәтчелек алымнарыннан бөтенләй китә алмаган. Әйтик, Муса. Ул үтә чибәр, гыйлемле, дини. Башкалар ястү намазын да аңа ияреп кенә укыйлар. Без Мусаның бер генә намазны да калдырмавын — утә диндарлыгын күрәбез. Күңеленең нечкәлеген әйтеп тә то расы юк! Зөләйханың үлеме турындагы хәбәрне ишеткәч, кайгы-хәсрәткә бата, яшькә күмелә, әле күмәргә дә барып кайта.

Муса Хәдичәгә акча өчен генә өйләнәме соң? һич юк! Хәдичәнең егеткә үлеп гашыйклыгы хатларында бик ачык чагыла бит. Әле Муса Зөләйха үлемендә гаепле табылганнан соң да, ул аннан баш тартмый, Габденнасыйрга барырга теләми, бары тик ата-анасына каршы чыгарга гына җөрьәт итми. Әнисенә әйтмичә, Казанга Муса янына китеп барган Зөләйха кебек кыланмый ул, шуңа күрә роман ахырында бәхеткә дә ирешә.

Мусаның Хәдичәне яратуы да шик тудырмый. Кызның гүзәллеге турында һәркем белә. Язучы әсәр атамасында ук бу хакта искәртеп куя. Гашыйк кыз, такта ярыгыннан күзәтеп, егет турында уңай фикерләрен ныгыткан, аның үзен яратканлыгына бик ышана.

Бер ялган икенче ялганны тудыра, эшне катлауландыра, бәхетсезлекләргә китерә, ди язучы. Әгәр, үзенең исемен Хәдичә каршында таплаудан, аны кирәкмәгән шикләргә төшерүдән курыкмаса, туй алды көннәре булмаса, Муса ялганга бармаган да булыр иде. Хөкем дә ялганга корылырга тиеш түгел. Бер караганда, изге эшкә алынган кебек Андреевның планнары нәкъ менә шул ялган аркасында җимерелеп төшә дә бит. Инде килеп, Габденнасыйрның ялганчылыгы, икейөзлелеге, башкаларга карата корган мәкере үзен үк харап итә. Хәер, без Мусага да ялганчы дигән тамга суга алмыйбыз, үз адвокатына ул чын дөреслекне сөйләп биргән була, киңәшкә кадәр эшне яшерү аның хокукында, кануннар белән дә рөхсәт ителә.

Җәмгыятьтәге акча роленә зур игътибар бирелсә дә, ул кеше зарары өчен хезмәт итми. Шубинга да, Андреевка да, гаделлекне торгызу өчен, шактый сумма кирәк. Кунакханәләрдә торасы, илнең бер почмагыннан икенчесенә йөрисе... Шулай булгач, җәмгыять институтына хезмәт итүче Шубин һәм Андреев кебекләргә без тискәре бәя бирә алмыйбыз. Әмма гадел тикшерүче, дөреслек белән мәсьәләне хәл итүче буларак, Шубин Андреевтан өстенрәк кала.

Әхмәди байны да гаепләргә ашыкмыйк. Ул кызы турында кайгырта. Кеше үтерүче Мусага бирә алмый ич инде ул бердәнбер баласын! Ата суд хөкемен көтә, ашыкмый, әле судтан соң да тиз генә башка кешегә ярәшеп куймый, Хәдичәне дә артык көчләми шикелле.

Әсәр ахырында язучы безгә Муса һәм Хәдичәнең бәхетле гаилә корганлыгы хакында хәбәр итә. Яратуга нигезләнмәсә, ул болай язар идеме икән? Хәдичә кемгә генә барса да, аның янчыгындагы акча барыбер иренә булачак. Бу — аңа аталган бирнә. Әгәр инде Муса байлык колы гына булса, Петербургта Зөләйханы кияүгә дә сорамас иде ләбаса! Бу адымның ашыгып ясалганлыгы әллә каян күренеп тора, чын хисләр булуы расланырлык ара әле узмаган. Шуны аңлаган ата-ана Зөләйханы кияүгә бирергә ашыкмый да. Гомумән, бу гаилә әгъзалары ихласлыклары, кешеләргә яхшы күңеллелекләре, аларны кайгыртулары белән истә кала. Зөләйха гына һаман да бераз җиңеллек күрсәтә. Ул үзе бу эшләрен җинаять үк дип атый. Әнисен борчып, әйтмичә, чит шәһәргә, егет янына үзе бара. Инде тагын да зуррак хәсрәткә төшереп, ялгыз калдырып, бу дөньядан китә. Әгәр ниндидер бер егеткә мәхәббәт аны шушы хәлгә төшергән икән, ул егет турында искиткеч акыллы, чибәр, әдәпле булган, дип уйларга нигез бар. Үзенә карата эчендә үч саклаган Габденнасыйрдан да шикләнмичә, ярдәменә таянмакчы булган Муса турында, бераз беркатлырак, кешеләргә артык ышанучан, дип тә фаразлап булыр иде булуын.

Тел төбем аңлашылгандыр: Муса мине тулаем әсир итте.