Идел кичкән инәкәләр теле

И газиз ана телем! Синең язмышың — минем язмышым. Синең кичергәнең — минем кичергәнем. Милләтемнең һичнигә алмаштырмаслык йөзек кашы да син.

Шулай дисәм дә, ул бит онытылуга, юкка чыгуга дучар ителгән иде. Яктылыгын сирпел утырган бер көндә, «бетәргә тиеш» мөһере сугылган иде ул кашка!

Телне йөзек кашы белән генә чагыштыру да аздыр. Ул — милләтнең җаны. Ул үлсә, милләт тә яшәми. Ул тел авыру булса, милләт тә чирли. Аны сакларга, кадерләргә кирәк.

Чәбәләнгән телем кат-кат,

Йолкып-тартып тетмәгез.

Үрмәләр өчен үрләргә,

Телне аркан итмәгез,—

ди шагыйрь. Хак әйтә. Заман ихтыяҗы булуга сылтап, бүгенге көндә дә никадәр чит сүз өстиләр аңа! Ә бит тарих катламнарында аларны алмаштырырлыклары бар. Ана телебез төзелешенә туры китереп, яңа сүзләр чыгарырга да мөмкин. Чит милләтләр шулай эшлиләр дә, ә без алар иҗат иткән һәр яңа төшенчәне үзебезгә алабыз да куябыз. Телнең яңгырашына зыян килә. Шигырьләргә керсә, әлеге алынмалар аларны да кытыршы итә. Шулай булгач, шагыйрьләр, әдипләр тел сагында торучылар булырга тиеш.

Фарсы-гарәп алынмаларының телебезгә кире кайтуын да зур уңай күренеш дип бәяләп булмый. Үз сүзең үз сүзең инде. Әмма шунысын онытмаска кирәк: алар арасында үзеңнекенә әйләнгән бик якыннары бар. Хәер, телне җимереп әйтә торганнары күбрәк кәгазь битләрендә генә йөри, гади халык аларны барыбер кулланмый.

Телнең алынмаларга бай булуы алай ук начар да түгел. Бер туктаусыз кабатланулардан качу өчен, менә дигән чара да алар.

Телне бер генә кеше бөтенләй үзгәртә, чистарта алмый. Шулай да һәр кеше аны яңа сүз белән баету мөмкинлегеннән мәхрүм түгел. Еш кына кайберәүләрнең табышын икенче берәүләр күреп ала да кулланышка кертеп җибәрә, сүзләрнең таралышына аеруча газеталар зур йогынты ясый.

Әдәби мирас белән танышканда, ана телебезнең гасырлар дәвамында нинди үзгәрешләр кичергәнен күзаллау кыен түгел, хәлбуки язучы, галим теле аралашу теленнән берни аерылса да.

Ана телебез тарих гыйбрәтләрен киләчәк буыннарга җитүдә шулкадәр зур эш башкара, моны бәяли алырлык үлчәмнәр юк. Гасыр кичкән инәкәләр теле ул. Идел кичкән инәкәләр теле дә. Бу юлларда зур мәгънә бар. Телнең таралышы, мөмкинлекләре, зур сынаулар аша үткәнлеге, газизлеге һәм тагын, тагын бик күп башка нәрсәләр турында сөйли алар. Ана телебездә уйлыйбыз, кайгырабыз, шатланабыз без. Ана телендә бишек җырлары җырлыйбыз, сабыйларыбызны иркәлибез, сөеклеләребезгә хатлар язабыз. Аның матурлыгына, тирәнлегенә ныграк төшенә барган саен, кадерсезләнүенә җан әрнүе көчәя. Радио-телевидение дикторлары тарафыннан тетелә, урам язуларында чатаклана, өйдә генә кулланылып кимсетелә ул.

Чәбәләнгән татар теле,

Кем соң үрер җаена?

Кем соң җайлар Телнең җанын

Телнең үз уңаена?..

Шагыйрь Җәүдәт Сөләйман да әнә шундый сораулар куя. Безне уйландырырлык сораулар куя.

И газиз ана телем...

Татарстаным — гөлстаным

Үз илеңнең кадерен белер өчен, читләргә китеп карау кирәк микән?! Берәүләр аның матурлыгын читтән дә күрмәскә мөмкин, икенчеләр туган җирендә яшәткән һәр көннең кояшына иелеп сәлам бирә. Милләтпәрвәрләр, ватанпәрвәрләр өчен, әлбәттә, туган илдән аерылу бик авырдыр. Юкка гына бу хакта җырларда җырланмый инде.

Мин дә — үзе илемнең нечкә күңелле бер баласы. Туган ягымның урман-күлләре, таулары-болыннары, шаулап утырган иген кырлары — һәммәсе изге бер җир.

Татарстанның табигый байлыклары белән мактанырлыгы бар. Идел, Кама, Нократ кебек төрле өлкәләрне кисеп узган, зур сәнәгать үзәкләрен тоташтырган елгалары — шул байлыкның кисәге. Гомер-гомердән халыкны балык, ризык белән тәэмин иткән алар. Сөзәк ярларында кызарып җир җиләге пешкән, язын — су басып, җәен чигенгән тугайларында бөрлегән, кара җиләк мул булган. Яр буйларында ук үсеп утырган агачлар арасыннан кереп китәсең дә баланлыкларга, шомыртлыкларга, алмалыкларга барып чыгасың. Әле кеше аягы таптап бетермәгән матур урыннар шактый.

Шәһәрдән ерак почмакларда илемнең табигый гүзәллеге сакланган. Аллы-гөлле болынлыклар, кылган үскән калкулыклар, йомран йөгергән коры елгалар... Мин йөргән сукмаклар шуларга алып чыга.

Татарстанда кеше кулы тудырган гүзәл урыннар да юк түгел. Башкалабыз Казан көннән-көн матурая. Иске йортлар төзекләндерелә, бик күп яңалары төзелә. Казанның Бауман урамы гына да соңгы елларда бик зур үзгәрешләр кичерде. Кырлай урманының Су анасы, Тукай Өчилесенең зур күзле бакалары әкренләп шунда җыелалар. Парклар саны елдан-ел арта. Метро төзелә башлады. Театрлары берничә, үзенең Концерт залы бар.

Башка шәһәрләр дә Казаннан калышмый. Түбән Кама каласына барып чыксаң, шәһәр үзәгендәге мәчеткә таң каласың. Архитектурасы белән башка төбәкләрнекенә һич кенә дә охшамаган! Ишегалдында мул сулы чишмә тибә аның, түбән камалылар чәйнең тәмлесен генә эчә!

Яр Чаллы урамнарының киңлеге, заманча төзелгән мәдәният сарайлары белән сокландыра. Анда спортка, җыр-сәнгатькә игътибар зур.

Алабуга да соңгы елларда шактый үзгәрде, шәһәрлеге артты. Педагогия институты ачылу аның данын бөтен Татарстанга танытты.

Һәр төбәк, һәр районның үз мактанычлары бар. Арчалылар читекләр белән дан тота, Кукмарада итек осталары яши. Баулы, Җәлил, Азнакай якларында нефть чыгарыла. Балык Бистәсенең исеме үк балыкчылар ягы икәнлеген әйтеп тора. Буа авылларыннан Казан базарларына көн саен олау-олау бәрәңге килә, Биектаулылар сөт-май ташый. Питрәчтә тавык үстерәләр, гөмбәне шәп тозлыйлар икән.

Татарстан — матур як. Ачык йөзле кешеләр, тырыш хезмәтчәннәр яши анда.

Татарстан — дуслык иле дә. Төрле телдә сөйләшүче авыллары, газеталары бар. Һәр милли тел, һәр халык, кавем — аның кабатланмас бер бизәге, чәчәге. Шулай булгач, Татарстанны ничек инде гөлләр иле димисең!

Мәктәп, исәнме!

Җәй узды да китте. Әле генә агачлар яфрак ярып, кошлар бала чыгарган иде, инде менә игеннәр җыеп алынган, бакчалар ярым бушап калган.

Сентябрь — җәй белән бөтенләйгә хушлашу ае. Җәйләрнең тиз генә әйләнеп кайтырына өметең өзелгән ай. Моның өчен моңсуланырга ярамый. Сентябрьнең үз матурлыклары бар. Ул сине мәктәбең, дусларың, сыйныфташларың белән очраштыра. Беренче сентябрьне күп вакыт әллә нинди бер күңел күтәренкелеге, шатлык хисе кичереп көтәсең. Киемнәреңне алдан ук хәзерләп куясың. Бакчага чыгып, чәчәк түтәлләре арасында йөрисең. Кашкарыйларның, лилияләрнең, суган гөлләренең кайсын бәйләмгә җыярмын икән дә, ничек итеп, укытучы апама бирермен икән, дисең. Шунда ук мөгаллимнәр бер-бер артлы уеңнан кичә. Алдагы елның кызык вакыйгалары хәтереңдә яңарып китә, кыңгырауның колак ярырдай тавышы да ишетелгәндәй була. Менә син түземсезлек белән көткән көн килә. Аллы-гөлле чәчәкләреңне күтәреп, әле сумкасыз гына урамга чыгасың. Түбән очтан җәй буе бергә уйнап йөргән иптәшләреңнең менеп килгәнен күрәсең. Барысының кулында — чәчәк бәйләмнәре. Минеке ямьсез булмадымы икән, дип хафаланып та аласың. Шунда ук үзеңне тынычландырасың да. Менә алар сезнең турга килеп җитә, елмаешалар, көлешәләр, үзләре белән әйдиләр... Сине аякларың ук шушы бер төркем булып барган иптәшләрең янына, чәчәкләр дулкынына куша...

Мактаныша-мактаныша, серләр бүлешә-бүлешә, мәктәпкә килеп җиткәнеңне сизми дә каласың. Аңа якынлашкан саен, аллы-гөлле ташкын зурая, аннан чыккан тавышлар төрлеләнә. Ишек төбендә торган укытучыңны күргәч, әллә нишләп китәсең. Бераз гына ояласың да, бераз гына куркасың да, шул ук вакытта йөгереп барып кочып та аласы килә үзен. Ул бүген бигрәк матур күренә. Өстендә — ямь-яшел, өр-яңа костюм, чәчләрен пөхтә итеп кистергән. Үзе кош тоткан шикелле сөенә, әле беребезнең, әле икенчебезнең аркасыннан кага, матур сүзләр дә әйткән кебек итә. Аның битендәге алсулык, чәчәкләрнең алсулыгы безнең җәй эссесендә каралган йөзләребезгә дә күчә. Барыбызда да бәйрәм төсләре, бәйрәм хисләре тагын да арта төшә.

Ул да булмый, ишектә мәктәп директоры күренә.

— Исәнмесез, укучылар! Хуш килдегез!— ди ул. Бер тавыштан:

— Исәнмесез, исәнме, апа, исәнме, мәктәп!— дип, кычкырып дәшәсе килә.

Инде үз итеп, хуҗаларча мәктәп буйлап атлыйсың.