Гамәл вә җәза (р. Фәхретдиновның «Әсма...» романы буенча)

Татар галиме Габдрахман Сәгъди Риза Фәхретдиновның «Әсма...» романы хакында «һәр эшнең һәм җимеше, һәм җәзасы булмый калмый» идеясен яклаган әсәр икәнлеген язып калдырган. Дөрес, китап атамасына автор үзе бары тик гамәлгә карата җәза кулланылу турындагы фикерен генә чыгарган, ягъни шунысын аеруча ассызыкларга теләгән.

«Әсма...» романында яхшылык һәм начарлыкка битлек кидерелмәгән, кылынган гамәлләргә укучы бәяне шунда ук һәм төгәл бирә ала.

Әсәр башында ук язучы сөйләнәчәк вакыйгаларның сәбәбе Хикмәт хаҗиның Габбас меллага үч саклавы икәнлеген әйтә, чөнки ул, аның надан кызына өйләнүдән баш тартып, белемле һәр тәрбияле Гайшә абыстайны алган.

Һәм шулай булып чыга да. Муса исемле ялагай, надан мулла, бер авылдагы мәчетне яңадан төзер өчен, халыктан акча җыя, әмма бозыклыкларга туздырып бетерә. Аның исемлегенә Габбас мелла да кертелгәнне сәбәп итеп, шаһит сыйфатында, героебызны полициягә чакыралар. Әлеге дә баягы Муса кайчандыр Хикмәт хаҗига мәдхия язган икән. Хаҗи, аны коткарып, төрмәгә Габбасны утыртырга уйлый, тик тегесе хаҗ сәфәренә китеп бара. Күрәсез, кеше хисабына яшәргә гадәтләнгән Муса, өлешчә үзенең җәзасын алып өлгерә: хөкемгә тартыла, халык каршысында даны китә.

Габбас мелланың озакламый вафатыннан хәбәре килә, бер елдан Гайшә абыстай да үлеп китә, һәм тәрбиячеләрсез калган Әсманы Йосыф бабай үзенә ала. Акчасыз, мөлкәтсез бала мулла-фәләннәргә кирәк булып чыкмый. Яңа йортта Әсма яшь шәкерт белән таныша, бүләк алыша, аңа карата җылы хисләр кичерә. Егет белән танышуына озак та үтми, кызны Хәмидә исемле бер мосафир хатын үзенә алып китә һәм, унбиш көн дигәндә, аның чирләгәне, бераз соңрак үлгәнлеге хакында хат сала. Шулай итеп, Әсманың теләнчелек тормышы башлана. Яше җитмәгәнгә, Зәйнүш тә, башкалар да аны фахишә итәргә өлгерә алмый калалар.

Исеме Зәйнәпкә үзгәртелгән кыз бераздан шифаханәгә эләгә. Фаҗигале язмыштан аны бер авыл хатыны коткара. Үсеп җиткәч, Зәйнәп, Салих байның тәрбия йортында укып, мөгаллимәгә әйләнә. Әтисен, яшь чагында гашыйк булган шәкертне очрата, гаилә кора. Холкы һәм фигыле белән кешеләргә авырлыклар китермәгән бу затлар алдагы гомерләрендә бәхеткә ирешәләр.

Ә башкаларның язмышы нинди соң? Хикмәт хаҗи бөлә, хәерчелеккә төшә, бер башкорт өендә үлә. Хәмидә исә яман авырудан шифаханәдә вафат була. Муса төрмәгә эләгә. Аяксыз калган Зәйнүш теләнчелеккә чыга. Кылган эшләренә сайланган җәза бик игътибарга лаек. Кем башкаларга ни теләсә, шуңа үзе «ирешә». Әйтик, Хәмидә — күпме кызны йогышлы авырулы иткән кеше. Зәйнүш аркасында Зәйнәп аягын сындырмадымыни? Хикмәт хаҗи бөтен тирә-якны үз кулында тотарга теләмәдемени? Гамәлгә бирелгән җәзаның махсус сайланганлыгы аңлашыла. Төрле җирләрдә алар белән очрашкан Әсма, авыр хәлләрен күреп кызгана, үзен кайчандыр камчы белән кыйнаган Зәйнүшкә садака биреп уза. Ул, әлбәттә, берсен дә танымый. Әмма монда әхлаксызларның үзләренең кызны таныячагына һич шик юк. Әсманың өстенлеген, мәрхәмәтлелеген күрү дә алар өчен авыр бер җәза булгандыр, дип әйтәсе килә.

Хатын-кыз бәхете

Закир Һадиның «Бәхетле кыз» һәм «Бәхетсез кыз» дип исемләнгән повестьларында проблема әсәрнең атамасына ук чыгарылган. Нәрсә ул бәхет һәм бәхетсезлек? Язучы безнең алдыбызга әнә шундый поляр сораулар куя түгелме?

Менә бәхетле кыз Гайшә. Аның әнисе Хәдичә абыстай — гаять изге, кешелекле һәм кечелекле хатын. Ул төрле фәннәрдән хәбәрдар, берничә тел белә. Гайшә, беренче чиратта, шундый әниле булуы белән бәхетле. Аннан алган тәрбиясе аны көчле рухлы, акыллы итә. Төрле авырлыкларны кичсә дә, ахыр чиктә ул тиңе Габбас меллага кияүгә чыга. Бәхетле кыз үзенә лаек булган егетне дә бәхеткә ирештерә, ди автор. Әгәр әсәр шул урында тәмамланса, хатын-кыз бәхете тулысынча ачылмас иде. Повесть ахырында без Гайшәнең Хәсән белән Хөсәен исемле ике тәрбияле баланың әнисе булуы хакында да укыйбыз. Шул ук вакытта әсәрдә Гайшәнең җәмгыять хадимәсе икәнлеге дә күрсәтелә, ягъни ул милләтенә хезмәт итү бәхетен дә кичерә: «киләчәк заманга тәрбияле аналар хәзерләмәктә».

Инде без алдан ук бәхетсез кызның Гайшәгә капма-каршы язмышка дучар ителәчәген белеп торабыз. Шулай булгач, аның әти-әнисе дә Хәдичә ханым белән Ибәт абызгайныкыннан үзгә тормыш алып барырга тиештер. Чынлыкта да, шулай икән. Хәнифә бер караңгы авылда туа. Әтисе Әхтәри агайның әхлаксызлыгына чикләр юк: гамәлдән чыккан акчаны хәергә бирә, кеше җиренә кереп, үзенекен киңәйтә, хезмәтчеләрен рәнҗетә. Хатыны Шәрифә Хәдичә абыстайга охшаса, аны бераз йөгәнләр иде дә, үзенең дә әдәпсезлеге хәттин ашкан. Яшь чагында ук бозыклыкта йөргән. Кызы Хәнифә дә аның юлыннан китә.

Башыннан күп авырлыклар кичкәннән соң, ирләре тарафыннан да рәнҗетелгән, әти-әнисеннән дә рәхәтлек күрмәгән Хәнифә урманга барып асылына. Димәк, җәмгыятькә дә, гаиләгә дә, бер генә кешегә дә үзенең кирәге калмаганлыгын аңлый.

Күрәсез, язучы, ике кызны бер үк яссылыкларда сурәтләп, безгә үзара чагыштыру мөмкинлеге тудыра, һәм бәхетнең дә, һәм бәхетсезлекнең дә тәрбиягә, гаиләгә, тирә-юньгә бәйлелеген ача.