Гыйльмилә булды сәгадәт

Утыз Имәнинең мәгърифәтчелек карашлары үз вакытында бөтен дөньяны шаулаткан. Ислам идеологиясен алга сөрүчеләрнең берсе булуына карамастан, бу дөньяны яратырга өндәгән ул, дип язалар кайберәүләр аның хакында. Минем уемча, бу — динне берьяклы аңлаудан килә. Бары тик аскетлар гына дөнья матурлыгыннан баш тарта ала. Теләсә кайсы дин нигезе белән дөньяви, ул — үз чорының идеологиясе дә, кануннар җыелмасы да, тарих китабы да... Һәм динилек белән дөньявилыкны текмә-тек капма-каршы куярга ярамый. Коръәннең үзендә аң-белемлелеккә, кешегә кирәк башка уңай сыйфатларга бәя югары бирелә икән, син, дини шагыйрь булсаң да, шул ук әйберләрне алга сөрергә тиеш. Әйтик, дини китаплар гыйлемнең ике дөнья өчен дә кирәклеген таныймы? Таный. Ә Утыз Имәни бу хакта ничек яза? Нәкъ шулай ук.

Ул, белемең булмаганда, һөнәр дә ала алмассың, бәхеткә дә ирешмәссең, ди. Гыйлемне дошманның да, каракның да урлый алмавын, тоткан саен, тагын да күбрәк артуын әйтә.

Тормышта белеме белән илгә файда күрсәтмәүчеләрне дә очратырга мөмкин. Утыз Имәни, укымышлы кешеләр, нигездә, җәмгыятькә файдалы була, дип санаган. Ул белемне гамәлдә куллану мәсьәләләрен дә күтәргән. Надан, сәләтсез кешеләргә эш тапшыруның кирәк түгеллеген язып чыккан.

Утыз Имәни белем аркасында зур уңышларга ирешүне данлаган, аны байлык, матурлык аша ирешкән дәрәҗәләргә каршы куйган.

Наданлык белән әхлаксызлык янәша йөри. Хәтта ки руханилар арасында төрле бозыклыкларның яшәве нәкъ менә аларның чын белем алмавыннан, аңа омтылышлары юклыктан килә.

Кешеләрнең җитешсезлекләрен күрсәтеп бирү өчен дә, укымышлы булырга кирәк. Әмма китап нөсхәсенең күплеге дә кешенең галимлеген күрсәтми, нөсхәләрнең азлыгы да аны надан саната алмый. Кайвакыт башкалар китабына шәрех ясап утыручы, үзен белемле санаучылар каләменнән дә ахмак фикерләр чыга. Мондый китаплар укучыны надан калдыра. Әгәр каләм иясе ялган яза яисә тәнкыйтен иясенә төбәми икән, моннан да җәмгыятькә файда юк. Бу фикерләр барысы да Утыз Имәни шигырьләреннән алынды, һәм алар галимнең, шагыйрьнең ни дәрәҗәдә аң-белем тарафдары икәнлеген күрсәтә булса кирәк.

Шагыйрь фикеренчә, баланы кече яшьтән үк белемгә омтылышлы итеп үстерү мөһим. Башта мәктәпкә илтергә, үзе дә тәрбия бирергә бурычлы булган ата-ана, улы яисә кызы егерме-егерме биш яшькә җиткәч, шул белемнең җимешләрен татыр, ди ул. Утыз Имәни үз телеңә битараф булмаска, аңлаешлы телдә, төрки телләрдә язылганга карап кына, китап фикерен җиңелдән санамаска куша.

Утыз Имәни шигырьләрендә күп нәрсәне танылган галимнәрнең китапларыннан алуын һәм шулардай безгә дә өлеш чыгаруын әйтә. Ул үзен дә гыйлем таратучы буларак бәхетле сизә шикелле.

Кандалый шигырьләрендә яктылык образлары

Кандалыйның мәхәббәт лирикасына эстетик идеалны чагылдыруның төрле лирик формалары хас булган, әмма аларны үзара бәйләүче уртак структура һәм образ-символлар бар. Әлеге образ-символлар — гомуммәдәният җирлегендә һәм көнчыгыш әдәбияты традицияләрендә туган образ-символлар ул. Әйтик, шул ук изгелек, гыйффәтлелек һәм башка мәгънәви йөк алып килүче хурия, өлгергәнлекне белдерүче тулган ай, гадел хаким булган бер Алла — теләсә кайсы әдәбиятта булса, намазлыкта Алладан мәхәббәт сорау кебек образ — хәрәкәтне, соң дәрәҗәдә сафлык билгесе булган Аппак кызны ислам, милли мәдәният җирлегендә туган образлардан дип санарга мөмкиндер.

Кандалый шигырьләренең бер өлешен генә аерып карап өйрәнү дә әлеге мирасның ни дәрәҗәдә образ-символларга бай икәнлеген күрсәтеп шаккатырды, һәм алар арасында иң күп урын, әлбәттә, яктылык образларына бирелә. Күләм ягыннан чагыштырмача кыска йөз шигырьне генә алып, яктылык образларын санап чыкканнан соң, аларда яктылыкны белдерүче 130 билге барлыгын белдек. Объектны тасвирлаганда кулланылган яктылык төшенчәләре, контексттан чыгып, төрле мәгънәви йөк алып килә. Шул ук тулган ай образын алыйк ди. Гомумән караганда, ул — шәхеснең өлгергәнлеген билгеләүче тасвирлама, дидек. Бу мәгънәви йөкне һәрвакыт алып бару белән бергә, тулган ай образы шигырьдә гәүдәләндерелгән кызның нәкъ менә йөз камиллегенә дә, аның аерым чалымнарына да ишарәләргә мөмкин.

Г. Кандалыйда яктылык образлары, әйтергә кирәк, башкалары да билгеле бер күчемлелектә кулланыла. Төрле шигырьләрдән бер үк чагыштырулы юллар табыла. Мәхәббәт объектын тасвирлаганда, ай, кояш, йолдыз һәм башкаларның билгеле бер тәртиптә килүе яисә образ төркемлелеге дә хас. Бу — гаҗәеп үзенчәлек!

Образны калкуландыру өчен, шагыйрь аны космогоник җисемнәр, әдәби-дини геройлар белән генә чагыштырып калмый, яктылык хәрәкәтләренең төрле формаларын файдалана, мәгъшукасы кулланган көндәлек предметларны да яктылык образлары аркылы тасвирлый. Соңгылары, минемчә, татар шигърияте өчен аеруча үзенчәлекле. Әйтик, «Көмеш алкаң», «Каләмең тутыя биңзәр», «Башыңа киясең калфак, сыйфаты кар кебек һәм ак», әмма мондый төрләр бик аз.

Мәгъшуканың әгъзалары, герой җанындагы хис, нигездә, яктылык образлары белән генә чагыштырыла. Герой күңелендә кабынган утның бары тик ике сәбәбе бар, һәм ул әлеге образларда төгәл чагыла да. Беренчесе фирак, ягъни аерылу уты булса, икенчесе — гыйшыкныкы. Лирик миндә кабынган шул хис кайбер очракта бәгърем яна, йөрәгем яна рәвешендәге образ-хәрәкәтләр кергән гыйбарәләр белән белдерелә. Шулай да аларның күпчелеге — ут, нур, нар кебек яктылыкны белдерүче төшенчәләр. Күрәсез, аларда яктылык күләме төрле дәрәҗәдә.

Шунысы кызык: Кандалыйда нәкъ менә яктылык образлары мәгънәви, интонацион, тематик фокусларны тудыруда төп эш башкара, һәм әлеге өч төр фокусның һәр шигырьдә барлыгын да әйтеп узарга кирәк. Образларны шигырь фокусларына мөнәсәбәттә карап, күпчелеге фокуска керә, дигән фикергә килдек. Мисалга исемсез бер шигырьне китереп узарга мөмкин:

Сачәк бер вакыт атадыр,

Коела, җиргә ятадыр;

Кибәдер — корып катадыр,

Көзенә керсә яринда.

Гомер дәхи шулай үтәр,—

Сачәк вакытың үтеп китәр,

Йөзеңнең рәүнәкъе бетәр,

Яшендин керсә кайгыга.

Ике структур өлештән торган ике генә куплетлы шигырьнең беренче өлеше аның кереше буларак каралырга хаклы. Ул һәрбер таныш табигать күренешеннән мәгълүмат биреп кенә калмый, тематик каршылыкны да тудыра. Икенче кисәктә исә әлеге каршылык, яңа текст аша бирелеп, шигъри фикерне киңәйтә. Бу строфа теманы мораль планда ача, ягъни кешеләр мөнәсәбәтендәге этик нормалар бозыла, дип әйтелә. Без моны «яшьтән үк кайгыга керү» гыйбарәсе аркылы аңлыйбыз һәм героебызның бәхетсезлеген беләбез. Тема да чишелә. Бәхетсезлек мәгънәсе дә яктылык образы аркылы тудырыла. Лирик мин, героиняның йөз рәүнәкъе — яктысы бетәр, дип искәртә.

Кеше мөнәсәбәтләрен, лирик мин мәхәббәтен тасвирлау, күләм зурлыгы һәм кулланылган образлар ноктасыннан караганда, башта бөтенләй үзгә булып күзгә ташланган «Көләрмен мин» шигыре дә структур планда нәкъ шундый ук. Икешәр юллы ике өлештән торган бу шигырьдә мәгълүмати кисәк лирик геройның башкалар белән мөнәсәбәте катлаулы булуны чагылдыра һәм тематик каршылыкны бирә:

Көләрмен мин, елый дошман,

Бәнем бәхтем ачылганда.

Йөрәгенә төшә хәсрәт,

Уты бездә басылганда.

Кандалый яктылык образларына шигъри фикернең психологик биеклегендә мөрәҗәгать итәргә ярата:

Бәнем эчемдәге нарым,

Дөньяга чыгарсам барын,

Эретеп су итәр карын,—

Сабырлык бирсәнә, Алла!

Кандалыйда төсле металл, таш, бигрәк тә цинк (тутыя), көмеш, ак якут төсләре образны яктылык белән өртүгә, калкуландыруга, аерып куюга хезмәт итә. Йөзне кызыл, ак якут, кызыл гөл белән чагыштыруга мисаллар чамасыз күп. Бу төр яктылык образлары кыска шигырьләрдә шулай ук тематик каршылык тудыру өчен кулланылалар:

Кызыл гөл булмаса иде,

Кызарып тулмаса иде;

Шул айрылу белән үлем —

Икесе булмаса иде.

Яңа китерелгән шигырь дә ике структур өлештән тора, һәм яктылык образы шуның беренчесенә кергән. Бу — Г. Кандалыйның күчемле конструкцияләр белән эш итүен дә дәлилли булса кирәк.

Тулган ай, хурия образлары, шагыйрь тарафыннан тиңләштерелгәнгә, бергә кушылып та китәләр. Хурия — шагыйрьнең идеалы, шуңа да аның дөньясын кайдадыр якында гына сагалап торган җир тормышына каршы куя, әгәр үзенә булса, аңа җирдә дә җәннәт ясарга вәгъдә итә һәм шул юл белән үзен дә идеаллаштыра ул. Риза булмаса, төрле авырлыклар, тәмуг газаплары белән куркыта. Беренчедән, шулай ук үзенең бөеклегенә ишарәли. Икенчедән, аның шигырьләренә шул сәбәпле яктылык образларына капма-каршы булган караңгылык образлары да килеп керә. Сан ягыннан караганда, алар бик аз. Һәм күпчелек очракта шагыйрь аларны көндәшләреннән үч алу максатында куллана. Бер шигырендә үзе өчен якты булып күренгән кызны да ул сөйгәне дип саналган кешесенә нурсыз күрсәтмәкче: «Җамалең күрсәйде кара төтендик». «...Бән сезләрә бер сүземне»дә:

Надан ирне көтеп алмак,

Ирүр мөшкел кочып ятмак;

Аның малын ута якмак —

Нәданә гасбәи Алла»,—

дип, хәтта үзе күз төшергән кызны да үч алырга өнди. Лирик миннең калебен «караңгылык» бассын өчен, сөеклесенең хыянәте кирәк. Әмма ул аңа, бу үз-үзеңә хыянәт итү, дип әйтергә ярата. Үзен кызгандырту аркылы шәхси мәнфәгатьләрен яклатмакчы. Ул кызны беркатлы, тормышны аңламаучы саный. Бу — бөтен бер иҗатта шулай!

Йә, сөямен, дип алдап, бер мут алсын,

Утырыр йиреңне, баргач, ут алсын!—

дип тели ул кызга «...Сөйгәнемгә инанмасаң Бәдига» шигырендә. Шулай да шагыйрьнең лирик үчләшүләре борчуларын басарлык түгел. Ул моны үзе дә танырга мәҗбүр:

Бәдига, рәнҗемә, каргадым уйнап.

Трагик хәлен гел истә тоткан лирик мин сабырсыз, бу мөселман һәм милли эстетик идеалларга туры килми. Шуны акларга теләпме, шагыйрь даими рәвештә Алладан сабырлыклар сорый, түзүнең юлларын күрсәтүен үтенә. Баласына багышланган шигырьләр шуның ачык дәлиле була ала:

Иляһи, хәсрәтем агыр,

Ничек итим икән сабыр?

Газиз балам фиракендин

Янып бетте йөрәк-бәгырь.

(«...Ки әүвәл ибтида итдем»)

Шагыйрьнең мәхәббәт шигырьләре — мәгъшукасына бәйле тормышка ашмаган хыяллары хакында фәлсәфә ул. Аннан башка һәм аның белән яшәткән утлы дөнья! Лирик мин — мәгъшукасына саҗдәдә, аңа тулысынча бирелгән, чөнки ул аның дөньясын үз яктысы белән тулысынча тутырган, әйтерсең башка яктыларга урын юк.

Кандалый шигырьләренең һәр куплеты, һәр структур кисәге башкалары белән мәгънәви бәйлелектә тора. Шагыйрь үзенең мәхәббәтле һәм якты дөньясын тормыш прозасына каршы куя һәм моңа һәрвакыт фокус позицияләрендә бирелгән, калку күренгән традицион образлар аркылы ирешә. Әлеге символларны башкаручы функцияләренә бәйле рәвештә дә төркемләргә булыр иде. Аларның бер өлешен кызның сыйфатламалары дип карасак, икенчеләре — лирик миннең рухи халәтен ачып бирү максатында кулланылган символлар.

Сатирик юнәлештәге шигырьләрдә шундый үзенчәлек бар: монда шагыйрь яктылык образларын үз идеалына туры килмәгән кызны тасвирлау өчен дә файдалана. Моңа бер үк вакытта чагыштыру объектларын үзгәртү юлы белән ирешелә:

Күзең елтырыйдыр сулы чиләкти,

Авызың җәйрәгән иске иләкти.

(«...Сәнең башың ирер мисле пудаука»)

Сулы чиләкне тулы күңел, йөрешне эштәге иләк белән чагыштыруларны еш очратырга була, ә бу тасвир, күргәнегезчә, тапталмаган. Шигырьләрнең эмоциональ яңгырашы исә башка шагыйрьләрнекенә караганда да контрастлырак. Моңа ул нәкъ менә яктылык, караңгылык образларын уңышлы куллану аркылы ирешә:

Гыйшыкның пәйаны юкдыр, баскан туфрак улмаса,

Интиһаи гыйшык улмаз: тән череп, хакь улмаса.

Гарзыхаль итмәк өчен, бер намә яздым сәңа мән,

Та беләсән, гыйшк удына янмышым кап-кара мән.

(«...Гыйшыкның пәйаны юкдыр, баскан туфрак улмаса»)