Татар әдәбиятында торгынлык елларына бәяләмә

Үзгәртеп кору еллары башлангач, йөрәктән курку киткәч, каләм ияләренә әзме-күпме ирек бирелгәч, киң сулыш алып куйган язучылар, тормыш-чынбарлыкка яңадан күзләре ачылгандай, үткәнне бөтенләй башкача бәяләп иҗат итәргә тотындылар. Әле кайчан гына ал да гөл кебек тасвирланган совет җәмгыяте әдәбиятта кара яклары белән калкып чыкты. Бигрәк тә роман, повестьлар, шул ук язучыларның, журналистларның публицистикасы аша узган чорлар белән танышкан гади укучы инде совет җәмгыятен кеше рухын буган, аны үзенең корбаны иткән бер тоталитар система итеп күзаллый башлады.

А. Гыйләҗевнең, М. Хәсәновның, И. Салаховның Сталин лагерьларын сурәтләгән романнары, М. Мәһдиев, Т. Галиуллин кебекләрнең автобиографик әсәрләре, башка язучылар иҗат иткән эреле-ваклы күпсанлы хикәяләр һәм башкалар...— һәммәсе торгынлык елларының кеше җанына ясаган яраларын ачып салдылар. Әдәбиятта, тоталитар режим вакытында кеше деградацияләнде, ягъни рухи җимерелде, дигән фикер ныклап урнашты.

Начар искегә яхшы яңа алмашка килмәде. Бу хәл бик күпләрне аптырашта калдырды. Рәсәй иле кайдан кая бара, кебегрәк сораулар рус әдәбиятында да еш яңгырый башлады. Бернинди яктылык күренми иде. Иҗатының соңгы еллары әнә шундый чорга туры килгән Әмирхан Еники, үзе яшәгән тулы бер гомерне диярлек кабат күздән кичереп, анализлап, «Кояш баер алдыннан» исемле публицистик әсәр иҗат итте.

Әдипнең «Соңгы китап» дип исемләнгән истәлекләр китабыннан аермалы буларак, монысы булып узган илкүләм вакыйгалар, күпләргә билгеле дәүләт эшлеклеләре, аерым шәхесләр турында сөйли иде.

«Кояш баер алдыннан» әдипнең соңгы көннәрендә яшьләргә, исән чордашларына, җитәкчеләребезгә һәм гомумән татар кешесенә хәер-фатиха кебек кенә аңлашылмый, барыннан да бигрәк әдип, мин нинди җәмгыятьтә яшәдем соң, аның кайсы этабы нәрсәсе белән яхшы, нәрсәсе белән яман иде, кебегрәк сораулар куя. Эшләгән эшләребез ялгыш булмадымы, татар милләтенең киләчәге бармы? Бүген туып килүче идеаллар дөресме? Без табынганнар идеал булырлык идеме... Сорауларны әнә шул рәвешле һаман да дәвам итәргә мөмкин.

Кояш чыга, бата. Менә шушы аралыкта кеше алга таба атлый һәм Бөек Акыл язган язмышның бер нәрсә тарафыннан да үзгәртелә алмаганлыгын аңлауга таба бара. Гомере ахырында изгелекнең үзе булдым дип уйлаган кеше дә шул фикергә килә.

Әдип катлаулы, гыйбрәтле, күпләргә аңлашылып та бетмәгән чорыбызга үзенчәлекле бәяләмәләр бирә. Һәр юл җандагы хәвеф хисен арттыра бара. Әйтерсең без бу чорларны яңадан кичәчәкбез, үз җаныбыз аркылы уздырачакбыз.

Ленин чоры Февраль инкыйлабы, «патша төшерү уеннары», сукбайларны төрмәдән коткару булып хәтерендә сакланган әдипнең.

Сталин хакимлек иткән еллар җиңү көнен бәйрәм иткән авылдашлары, юлбашчыны мавзолейга куюлар белән истә калган. Хрущев, Брежнев идарә иткән елларның да үз вакыйгалары бар. Без аларны бик үк тәфсилле тасвирлап тормыйча, Ә. Еники уздырган фикерләрне атап чыгу белән канәгатьләнербез.

Большевиклар империясе бер халыкка да үз теләге белән хөрлек бирми; империя хуҗалары булган русларга карата күп халыкта эчке нәфрәт яши.

«Рус коллыгы» белән бергә эчкечелек, ялкаулык, пычраклык, әрәмтамаклык килә.

Бөтен изелгән милләтләрнең иң зур хыялы — азатлык. Зур халыклар башкаларны танырга, кешегә санарга теләми. Татар кешесе бөтен милләтләргә шул милләт исеменнән хезмәт итә.

Кайберәүләрнең мәкерле сәясәте татар-башкорт мөнәсәбәтләрен соң чиккә китереп җиткерде.

Интернациональ дуслык дигәннән дә ялганрак дуслык булмады.

Илдә тулаем кризис. Түбәннән алып югарыга кадәр мафия идарә итә.

Бүгенгенең начар яклары, икътисади һәм башка киеренкелекләргә нигез Сталин елларында ук салынды. Фаҗиганең башы хәтта инкыйлабка гына да бәйле түгел. Бүленмәү, эштә, сүздә берлек булу, милли мәнфәгатьләрне кайгырту гына торгынлык елларында башланган башкалар тарафыннан йотылу куркынычын киметәчәк.

Торгынлык елларының иң начар ягы — киләчәктә булачак милләтара сугыш-низагларга җирлек хәзерләү.

Үткәннең уңышлары да юк түгел. Хәтта Брежнев идарә иткән еллар да, бүгенге чор белән чагыштырганда, уңайрак бәягә лаек.

Халык Брежневны ни өчен сагына? Үзе теләгәнчә үк яшәмәсә дә, хезмәт итә, бәйрәмнәр уздыра алган ул. Язучыларның китаплары чыгып торган. Коммунистлар да сан ягыннан нәкъ менә шул елларда артып киткән. Димәк, киләчәккә өмет тә зурайган. Шул ук вакытта нәкъ менә Брежнев чорында партиягә очраклы кешеләр кереп тулган. Адәм баласына иҗтимагый гаделлек, тигезлек кирәк булганлыгын аңлаган шовинистлар, беренче чиратта, аның матди тормышын кайгыртканнар, милли теләкләр канәгатьләндерелмәгән.

Торгынлык елларының җитешсезлекләреннән чыгып булырмы? Ул чор сабак биргәнме? Юк икән. «Менә инкыйразга (бетүгә) шома гына якынлашабыз»,— ди язучы. Ул аның булмавы өчен догалар кыла. Озын бер гомер яшәп, өметләрдән өметсезлеккә атлаган әдип үкенеч-кайгылар эчендә безнең белән хушлаша. Торгынлык елларында түбән тәгәрәгән кояш, әйтерсең яңадан чыкмаска дип, таулар артына төшеп китәчәк.

109