Тарих һәм хәтер

Тарих һәм хәтер... Бу ике төшенчә бер-берсеннән аерылгысыз. Ни өченме? Тарих — беренче чиратта, бүгенге кеше һәм киләчәк буыннар өчен гыйбрәтле вакыйгалар чылбыры. Димәк, ул безне ялгышмаска, ата-бабаларыбыз ясаган хаталарны кабатламаска өйрәтә.

Кайвакыт бер үк хәлләргә мөнәсәбәтең дә еллар үткәч үзгәрә. Хәтер почмагыңнан әллә нинди вакыйгаларны актарып чыгарасың да тикшерергә тотынасың. Ул вакытта мин хаклы булганмынмы, юкмы, дигән уй бертуктаусыз тынгысызлый. Җавап тапмый торып, эшләрең җайга салынмый.

Җәмгыять, милләт, халык тарихы да онытылырга тиеш түгел. Аның эчендә меңнәр, миллионнар язмышы...

Әдәби әсәрләр, милләткә бәйле мәсьәләләрне күтәреп чыкканда да, аерым бер кеше яисә төркемне үзәккә куя. Шәхес язмышы аша халык кичергән фаҗигане ача. Р. Мөхәммәдиевнең «Сират күпере» романы татарның милли каһарманы Мирсәет Солтангалиев язмышын сурәтли, фактик материалларга шактый бай. Әсәрдә вакыйгаларга авторның мөнәсәбәте ачык чагыла, шунлыктан Р. Мөхәммәдиев язучы, тарихчы һәм сәясәтче буларак та чыгыш ясаган кебек тоела.

Роман үзәгенә алынган Солтангалиев образы Сәхипгәрәй Сәетгалиевкә каршы кую планында ачыла. Икесенең дә кылган гамәлләрен чагыштырып карап, аларның халык язмышында нинди роль уйнаулары хакында аерым нәтиҗәләргә киләбез. Электә халык дошманы буларак бәяләнгән Мирсәет Солтангалиевкә мөнәсәбәт үзгәрә, аның республикабызны үстерү өчен күп көч түккәнлеген аңлыйбыз, милләтпәрвәрлегенә сокланабыз. Кайбер галимнәр, роман документаль нигезгә корылса да, Мирсәет Солтангалиев җанлы тудырылган, дип яза. Җанлы кеше теләсә кайсы жанрда, әлбәттә, җанлы тудырылырга тиеш. Икенчедән, романның нигезе генә документаль, һәм без, электә булганнар төп-төгәл торгызылган, дип раслый алмыйбыз. Ул барыбер әдәби әсәр булып кала. Шулай икән, без аны, иң беренче чиратта, нәкъ менә сәнгатилек ягыннан бәяләргә тиеш.

Мин үзем Зәки Вәлиди, М. Солтангалиев образларының эшләнеше белән чагыштырмача канәгать, ә менә Сталинныкыннан — юк. Ул образ рус әдәбияты, сәнгате тудырган үрнәкләрдән күчереп утыртылган шикелле. Аны тасвирлауда схемачылык сизәм. Шул ук вакытта безнең әдәбиятта Сталинның бу күләмдә беренче мәртәбә генә прозада чагылуын истә тотарга кирәк. Икенчедән, рус әдәбияты Сталинның татар революционерлары, җәмәгать эшлеклеләре белән мөнәсәбәтен бервакытта да ачмады. Бу яктан караганда, образның яңалыгы һәм романның әһәмияте бик зур.

Татар әдәбиятына Берия образы да «Сират күпере» аркылы килеп керде. Бу исемлекне әле дәвам итеп булыр иде.

Шулай да романның минем өчен иң әһәмиятле ягы шунда: ул Рәсәйнең гасырлар дәвамында алып барган сәясәтенә укучыларның күзен ачты. Милләткә каршы көрәш дингә, телгә, үзбилгеләнүгә каршы көрәш рәвешендә бара. Шушы өч бер-берсенә бик нык бәйләнгән төшенчәне вакладык, дингә каршы көрәшнең милләткә каршы көрәш икәнлеген аңламамышка салыштык без.

Р. Мөхәммәдиевнең күңелебездә үткән тарихны җанландырган «Сират күпере» романы безнең милли хисләребезне көчәйтүне күздә тота, үткәннәрдән хәбәрдарлыгыбызны арттыра.

Р. Фәйзуллинның кыска шигырьләрендә тасвир тудыру алымнары

Р. Фәйзуллин шагыйрьнең танылу сәбәбен ике нәрсәдә күрә: «...аның дөньясы, фикер агышы, күз һәм тагын күңел күзе күргән күренешләр, детальләр, халыктагы дөнья белән, шул күренеш-детальләр белән тәңгәл килү кирәк. Халык күңеле кабул итәрлек предметлар, күренешләр, уй-хисләр тирәсендә йөреп иҗат иткәндә, шигырь отышлырак чыга» («Үр артында яңа үрләр бар»). Шагыйрь шулай дип әйтсә дә, аның кыска шигырьләре халыкның зәвыгына туры килми, ихтыяҗларына бик үк җавап бирми иде шикелле.

Бер, ике, өч һәм дүртьюллыкларга бүленеп йөртелгән ул шигырьләр шигырьме, юкмы, дип уйланырлык җир дә бар, әмма без бүген, бу проблеманы читкә куеп, алардагы тасвир тудыру алымнары турында сөйләшербез. Шагыйрьнең бер күренеш, предмет аркылы икенчесен күзаллаткан берьюллыкларын мисалга китерүдән башларбыз:

Болан мөгезе — тармаклы хәтер.

** *

Безнең күзләр — Кояш көзгесе.

** *

Алмаларда калган җәйге таң.

Шулар арасыннан, күрәсез, соңгы шигырь шактый катлаулы. Алма сүзе безгә җәйне күз алдына китерергә дә ярдәм итә. Җәйге таң үзе алманың ниндилегеннән хәбәр бирә. Кызыл икән ул. Бу төснең алмага күчкәнлеген хәбәр итеп, шагыйрь әнә шул алмалы, матур җәйнең үткәнлеген әйтә. Бераз үкенеч тә, сүрелгән хыял да, сагышлы югалтулар да бар кебек бу юлларда. Кып-кыска берьюллык шунда ук безне әллә нинди уйларга алып китә.

Күренешләр бу шигырьләрдә вакыт агышын туктатып, тотып калган кебек.

ЯЛГЫЗ БАЛА

Бил каешын кочаклап яткан улым.

СӨЮ ЕЛЫ

Җыерчыклар язылды язында.

Югарыдагы берьюллыкларга салынган фикерне исә шигырьгә бирелгән исем тәгаенләштерә. Без лирик герой тормышында булган вакыйгалар турында уйлыйбыз, фаразлыйбыз.

Берьюллыклар кайвакыт афоризм формасында:

Бәхетнең тәхете юк, имеш.

* * *

Тынлык ул — иң бөек илаһи музыка.

Шагыйрь кеше уе белән уйнарга ярата, безнең аңыбызны һәрдаим эшкә җигә. Моның бер сәбәбе — аның тыныш билгеләрен бик мул сибүендә. Тыныш билгеләре фикерне көтелмәгән якка борырга да ярдәм итә.

Икеюллыклар без күреп, укып, сөйләп йөрергә күнеккән шигырьләргә күбрәк охшаган, чөнки рифма, ритм тудыру мөмкинлеге бар. Икеюллыкларда күбрәк янәшәлекләрдән файдаланыла:

«НИНДИ ЮЛ ЯХШЫ?» ДИП СОРАУЧЫГА

Бер башында — дуслар озатканы,

Бер башында — ярың көткәне.

Икеюллыкларда риторик мөрәҗәгатьләр, эндәшләр, сораулар аеруча күбәеп китә. Шул алым шигырьнең тәэсирлелеген арттыра:

ЯЗГЫ КӘЕФ!

Беренче тере чебен!

Ничек кул күтәрәсең!..

Кайвакыт тыныш билгеләре ярдәме белән шагыйрь карашыбызны, уебызны күчерә, хисләрне үзгәртә:

КАМА. БОЗ КИТКӘНДӘ

Күккә кара!.. Бозда безнең эзләр... Авыр...

Бозга ятып ага болытлар!..

Иң зур мәгънәви йөк өчнокталарга һәм өндәүле нокталарга төшә булса кирәк. Алар хәрәкәт күчешенә генә түгел, дәвамлылыкка һәм үзара бәйләнешкә дә ишарә ясый, әйтелеп бетмәгән фикерне дә аңлатырга булыша.

Икеюллыклар арасында халык мәкальләре рәвешендә язылганнары шактый:

Кара төннең — күзе юк.

Намуссызның — йөзе юк.

* * *

Аралашу — аң өчен.

Яралашу — җан өчен.

Боларда инде — маңгайга артык бәреп әйтелгән фикерләр. Әгәр халык авыз иҗаты әсәрләре арасында очратсак, без аларны Р. Фәйзуллинга нисбәт тә итмәс идек, чөнки монда аның иҗатында күрергә гадәтләнгән тасвир юк.

Ике, өч, дүртьюллыкларда кабатлаулар аеруча күп. Халыкның җанлы сөйләмендәгечә куллана шагыйрь аларны. Шигырьләренә хас оригинальлек бөтенләй юкка чыккан әлеге юлларны язып үтәм:

Батырлыгың — матурларның матурына.

Матур җырың — батырларның батырына.

Бик күп укылган шигырь кебек тоела, гәрчә беренче тапкыр очрашсаң да.

Шагыйрь сурәтне кайвакыт аерым детальләрне атау юлы белән тудыра:

ЭТЮД

Су төбендә көмеш тәңкә

Камыш аша якты сузган

Ай йөзенә.

Хәрәкәтне чагылдыручы детальгә бер мисал:

ҖИРӘНҮ

Табынырсың горур йөзенә!

Өстеннәр алдында

йөри тезендә.

Шагыйрь өчьюллыкларны, күргәнегезчә, «ясый», болай да кыска шигырьне ике строфага бүлә. Күпчелек очракта ул игътибарны соңгы юлга юнәлтергә теләп, шулай эшли булса кирәк:

КӨНЛӘШҮМЕ?

Элеп куйган чалгы йөзенә

бер чыпчык кунган.

Кош җиңел шул!

Яисә икенче җөмләгә юнәлтә:

СИН

Искә төшерүе дә бер ләззәт!

Гомер китабымның

гел ачасы килгән бер бите.

Шушы ук композицион алымны ул дүртьюллыкларда да куллана. Ә бәлки, аларны ике икеюллык итәргәдер? Һәр шигырьдә исемнәрнең отышлы куелуы күзәтелә. Атамалар фикерне тәгаенләштереп кенә калмый, җыя да, шигырь эчендә тасвирлаганны тулыландыралар да:

КӨЗ БАШЫ

«Җәй — яшел кош»

Очты китте!

Атамалар, гадәттә, бик кыска: «Кайтаваз», «Ымсыну», «Кипкән инеш». Шигырь исемнәре ахырына тыныш билгеләре, әйтик, өч нокта кую ук атаманың, кирәк булганга гына уйлап табылмыйча, шигырьнең, тасвирның бер өлеше булуына ишарәли. Аларда кемгәдер төрттерү, үпкә, боеру, үтенү төсмерләре дә тоемлана: «Яшәп кара...», «Кабатланмый!», «Ашыкма!», «Имеш, күктә фәрештә...», «Яме!».

Кайвакыт Р. Фәйзуллин үз-үзенә сорау куя да шигырь белән җавап бирә («Каян чыга бу сугышлар?», «Нишлим?»).

Шагыйрь күп төрле стилистик фигураларга еш мөрәҗәгать итә. Анафорик кабатлауларга якын торган традацияләрне аеруча үз итә ул:

БӘХЕТЛЕ БУЛСАҢ...

Кошлар китә. Саулык, байлык китә.

Карлар китә. Ярлар... Бар да китә.

Бәхетле булырга —

Язганы җитә.

Р. Фәйзуллин атама, алдагы бер-ике юл аркылы укучыны фикерне кабул итәргә хәзерли, санау, атау, аерым бер деталь аркылы тасвир тудыра. Кыска шигырьләрен күздән кичергәч, без шундый нәтиҗә ясадык.