Теләк-хыяллар һәм тормыш-чынбарлык

Ф. Әмирханның «Хәят» повестенда шундый юллар бар: «Аның [Борһан абзыйның] йортындагы һәр кеше, үз теләге вә тойгыларына буйсынудан бигрәк, борынгыдан эшләнеп килгән кагыйдәләргә буйсынырга вә шулар билгеләп куйган юлдан чыкмый барырга тиеш». Димәк, төп героиня — әтисе сүзеннән чыкмый торган бер кыз, һәм алда сөйләнеләчәк вакыйгаларда аның бу холык сыйфаты ачылачак.

Язучы Борһан абзыйны иске тип гаилә тарафдары дип күрсәтсә дә, без аның үз кызларына билгеле бер иркенлекләр дә тудырганын беләбез, әмма бу иркенлекләр руслар белән аралашуны сакларлык дәрәҗәдә генә һәм руслар белән аралашу көннәре өчен генә. Әйтик, Хәят, Лизаларга барганда, ал ефәк декольте күлмәк кия, чәч торышын үзгәртә ала, ул рус телен яхшы гына белә, русларның әдәбиятыннан да өлешчә хәбәрдар. Шул ук вакытта Хәят, татарлардан качу өчен, башына шәл элә. Шундый кызык сорау туа: кыз нигә әле татар ирләреннән генә кача? Һәм ул аны сизмәстән үк эшли. Җавап гади: бу эшләр — бер гадәт кенә, теләк белән башкарылмый.

Бераздан без Хәятның үзенә моңарчы таныш булмаган шартларда югалып калуын күрәбез. Михаил аңа мәхәббәт аңлаткач, ул рус романнарын күз алдына китерә, үз тотышына киңәш тапмый һәм, сизмәстән, табигый хисенә урын биреп:

— Сез бик мәхәббәтле!— дип әйтеп куя, әмма бер минуттан ук аны курку биләп ала. Аңа егетләргә исе китмәүне белдерү генә бик җиңел, шунлыктан Евгенийны да, бик каты гына итеп, үзенә якынаюдан тыя ул.

Хәят һәрбер эшендә эзлеклелек күрергә тели, бер-берсенә капма-каршы булган адымнарына да аңлату табарга тырыша. Шулай итеп, иң беренче хисен — куе кызыллыкка төшергән хисен — «Михаил — урыс малае бит ул!» дигән сүзләр белән куа. Уен вакытында бирелгән бер хат та урыс җәмгыятендә татар кызы үзенә барыбер урын тапмасын искәртә: «Үзегезнең мөселман кызы икәнегезне, мондагы егетләрнең рус егетләре икәнен онытуыгыз килешми». Шәхси үчлек, көнләшү аркасында язылса да, хат аны хыялыннан тормыш чынбарлыгына инде бөтенләй кайтара.

Хәят гел икеләнүләр эчендә яши. Күңелендә туган теләкләре шулай итә аны. Берара ул, Михаил да мөселман була ала, дип уйлап куя. Әмма бу фикере кинәт җуела: «Ул яшь вакытында анасыннан мөселманлыкка чыккан русларның асылып үтереләләр икәнлеген ишеткән иде».

Инде икенче бер юл гына кала: чукынырга мөмкин. Шунда ук мөфтинең чукынганлыктан ямьсезләнгән кызлары турында хикәят исенә төшә...

Фатих Әмирхан Хәятның, яшьлек теләкләренә бирелеп, рус җәмгыяте егетләрен кире кага алмавы, шул ук вакытта күңеленә кертмәскә сүз бирүе турында яза. Кыз, аларның безгә буласы юк, фикеренә килә. Ул тирә-ягындагы кешеләр арасыннан үз уен дөресләрлек мисаллар күрә.

Укыган мөселман егетләре белән дә дуслаша алмый кызлар. Монысын инде дин тыя, әни тыя...

Нинди генә кыз белән танышсак та, һәрберсенең эче поша. Теләкләре чынга ашмаганлыктан. Гореф-гадәтләр бик нык тыйганлыктан. Ялгызлыктан. Ата-ана арасында аңлау таба алмаганлыктан. Хәер, алар үзләре дә бу хәл сәбәбен аңлап бетерә алмыйлар кебек. Эч пошу хисенә аңлаешсызлык хас бит. Киләчәгең билгесез булганга, кайвакыт эч пошуның да сәбәпләре томанлы булып күренә.

Хәят белем дөньясына ныклап кереп китсә, онытылыр да иде. Юк шул, аның холкындагы кечкенәрәк кенә иренчәклек, укып, үзен бик ватмаска тырышу белем алу теләген баса. Француз, рус телләрен өйрәнүгә дә күңеле сүрелә.

Тора-бара безнең Хәятта эч пошу хисе тагын да көчәя. Инде теләсә нәрсә аның эчен пошыра башлый: бүлмәдәге төнге караңгылык та, ямьсез йоклый торган Бибиләр дә, аның мендәре дә... Әнә шул эч пошуны кыз, бәлки, Салих исемле бер егеткә барып басар... Хәят хыялында аның белән яшәү рәвешен, үзен, тавышын, аңа мәхәббәт аңлатуларын тудыра. Әсәр башында сөйләнгән теләкләре челпәрәмә килгәч, фаразлаган тормышы чынга аша микән, кебегрәк уйлар белән китапның соңгы битләрен ябасың.