Мәхәббәтле дөнья (г. Тукайның «Син булмасаң!» шигыре буенча)

Г. Тукайның мәхәббәт темасына язылган шигырьләре арасында күңелемә иң якыны — «Син булмасаң!» Исеменең яңгырашында ук ачык контрастлык тоелганга, эчтәлегендә исә капма-каршылык, ак һәм кара үзен нык сиздергәнгә, шагыйрь сөеклесе булмаган дөньяның нинди икәнлеген тасвирласа да, без аның сөеклесе булган дөньяны күз алдына китереп утырабыз. Гүзәл кыз барында — шагыйрь яна, яшьләрен тамыза, мескенләнә, юана һәм башкалар. Димәк, бу шигырь — шагыйрьнең мәхәббәтле дөнья, тормыш турында фәлсәфи уйланулары, тик бу уйланулар исемдә бирелгән тема белән каралыкка керә, чөнки «Син булмасаң!» дигән юллар аның тирән фаҗигасе, зур югалтулардан куркуы, билгеле бер дәрәҗәдә парны көтүе турында фикер дә тудырырлык.

Ул булган һәм ансыз дөнья. Мәхәббәтле һәм мәхәббәтсез тормыш. Сөекледән башка яшәү яшәү түгел, төссез, аннан салкынлык өрә, анда хәрәкәтсезлек. Бары тик сөекле кешең янәшәңдә чагында гына, син рухи яңарасың, үсәсең. Кояшка һәм айга тиңләштерелгән гүзәл — алар яктысын да капларлык! Ай, кояш — күпчелек очракта тышкы камиллек билгеләре. Шагыйрьне гашыйк иткән кыз — ханымнар күрке генә түгел, чын Кеше идеалы да.

Дулкынланмас, болганмас та иде гыйшкым диңгезе,—

Көчле җил төсле әгәр син болгандыручы булмасаң! —

дип яза шагыйрь, җил образын хәрәкәт билгесе буларак кулланып. Мәхәббәт диңгезендә гыйсьянчы йөрәк җилләргә тиң икән шул. Бу йөрәк каһарманны да буйсынмаучан рухлы итә:

Кыргыйлыкны ташлар идем,— мине үзеңә тартып,

Җир йөзендәге бөтен нәрсәгә каршы куймасаң!

Ханым-солтаным дөньяны танырга өйрәтә, диннән дә яздыра:

Дәрвиштәй Аллага чын күңелемнән кол булыр идем,—

Тәшвиш белән күңелемне аздыручы булмасаң!

Үз яктылыгың белән Алланы да каплыйсың, дип, әздән генә туп-туры язмыйдыр шикелле шагыйрь.

Ханым-солтаным үзеңне танырга ярдәм итә:

Хәсрәтемнән кайвакыт үз-үземә кул салмас идем,—

Үземне үземә дошманландыручы булмасаң!

Мәхәббәт идеалы хисләре белән бүлешүче генә түгел, бе лемен дә, әдәбен дә — үзендә булган һәр нәрсәне бирә, шунлыктан лирик мин аңа мөкиббән. Дөнья әйтерсең бу кыз белән тулган. Ул һәркайда — тормышта, иҗатта... Мондый хис — гомумкешелеккә хас хисләрдән.

Соңгы строфаны укыйк әле:

Язганнарым бераз шигырьгә охшар иде,—

Һәр каләм тотканда, истән тайдыручы булмасаң!

Ни өчен шагыйрь, мәхәббәткә гимны килеп чыкмады, дип белдерү ясый? Без бит әле генә шагыйрьнең оригинальлегенә, даһилыгына сокландык. Димәк, бу строфада да каршылык күзәтелә икән, ягъни шигырьнең йомгаклау өлеше бөтен алдагы өлешләр белән мәгънәви каршылыкка нигезләнгән берлек хасил итә. Тукай иҗатында бу тип композицияле шигырьләр байтак.

«Син булмасаң!» шигырендә дөнья ләззәтеннән ваз кичү билгесе булган дәрвиш, көчле мәхәббәтне белдергән мәҗнүн гадәти мәхәббәткә, мещанлыкка, тормыш прозасына каршы куелган гыйшыкны тасвирлау өчен кулланылган.

«Син булмасаң!»— гади бер җан иясеннән шагыйрь, мәгъшук, гыйсъянчы һәм тагын әллә кемнәрне ясый алырлык бер кызга соклану, аны югалтудан курку турында шигырь ул.

И газиз Туган җирем!

Тау башына салынгандыр безнең авыл,

Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул;

Авылыбызның ямен, суы тәмен беләм,

Шуңа күрә сөям җаным-тәнем белән.

Г. Тукай

Без язма эшебезгә эпиграф итеп куйган шигъри юллар Г. Тукайның туган авылы Кушлавыч хакында. Шагыйрь алдамый: Кушлавыч тирән уйсулыкның ике ягына урнашкан ерак басу сыртыннан мәһабәт бер авыл булып күренеп тора.

Тукай туган җирен үзенең бәхетле балачак бишеге итеп күрсәтергә генә өлгерә, без шунда ук анда эштә үткән көннәре турында да укыйбыз. Шулай да «Туган авыл» шигырендә пычрак, караңгы, михнәтле авыл тормышыннан зарлану юк. Шагыйрьнең туган ягын сагынуы шул сәбәпле бик табигый булып күренә.

Туган як тасвиры Тукайның бик күп шигырьләренә килеп кергән. Бигрәк тә милли теманы яктырткан шигырьләрдә андый сурәтләүләргә урын зур бирә, туган як төшенчәсен киңрәк күзаллый шагыйрь. Без Агыйделне дә, Болгарны да, Казан артын да — кыскасы, татар яшәгән җирләрне туган җир дип аңлыйбыз. «Милли моңнар» шигырендә хисләре кузгалган лирик миннең күз алдыннан да Болгар һәм Агыйдел буйлары уза.

Усал, үткен телле Тукай, әгәр үз туган ягын да көчле сатира утына алмаса, Тукай булып калмас иде. Без мәктәптә андый шигырьләрне бик өйрәнмибез, әмма минем берсен сезгә дә атап узасым килә. «Казан вә Казан арты» шигырендә ул Чистай, Спас, Тәтеш, Малмыж, Мамадыш кебек төбәкләргә нур чәчеп утырган Казанны мактый-мактый да:

Бер борыл да, и Казан, син бу Казан артын кара:

Нур чәчәсең бар өязгә, үз өязең кап-кара,—

дип яза.

Әйе, шагыйрь үз туган ягының киләчәге өчен кайгыра. Башкаланың шәм-лампа кебек үз тирәсен генә яктыртырга тиеш түгеллеген әйтә. Ут төшмәгән санап, Казан артын каралтып күрсәтү, бәлки, бик үк хаклыкка да туры килмәгәндер, ни әйтсәң дә, иманлы, мәгърифәтле як булган, тик шагыйрь аның тагын да күтәрелүен теләгән.

Икенче бер әсәрендә шул ук Казан арты белән ничек горурлана ул! Дөрес, «Туган җиремә»дә ятимлекләр күрүен, иптәшләреннән рәнҗетелүен яза, әмма шунысы ачык: туган якның бала чакта аркаңа атылган ташы да кадерле. Ул туйдырмый, күңелне кайтармый:

Бәрсә дә дулкыннарың, һич алмады, гаркъ итмәде.

Туган як төшенчәсе шагыйрь күзаллавында үз эченә бик күп нәрсәләрне сыйдыра: ак оек, киндер күлмәк, чабата, ыштыр кебек кием-салым да ул; таныш кырлар һәм болыннар да; шул болыннарда көтү көткән көтүче, аның этләре һәм хайваннары да һәм хәтта ки шүрәлесе-җене, бүресе, карагы да...

Туган якны сагыну хисе мәңгелек. Лирик мин белән шул кырлар һәм болыннар арасында әллә нинди күренмәс җепләр бар.

Һәркемгә таныш «Китмибез» шигырендә исә туган якка, илгә тарихи береккәнлек фикере алга сөрелә. Кешенең әҗәле дә ата-бабалары туфрагында булырга тиеш, ди шагыйрь.

Балалар өчен язылган «Шүрәле» һәм «Су анасы» шигырьләрендә дә туган як тасвирлары бар.

Җәй көне. Эссе һавада мин суда коенам, йөзәм;

Чәчрәтәм, уйныйм, чумам, башым белән суны сөзәм,—

юлларында суның үзе, яр буендагы таллыклары турында бер генә сүз булмаса да, бала хәрәкәтләре белән бергә күз алдыбызга инеш буе сурәте килеп баса. Әлеге суларның, елга-инешләренә аркылы салынган басмаларның хуҗабикәсе булган Су анасы белән дә танышабыз без Тукайның шул исемдәге әкияте аркылы. Туган як, әкиятле-җырлы, уенлы туган як! Шүрәлеле туган як. Шул туган якта Тукайга аеруча якын берничә авыл бар. Берсе хакында сүз булды инде. Аның икенчесе — Кырлай:

Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай диләр;

Җырлаганда, көй өчен «тавыклары җырлай» диләр.

Кырлай — шагыйрьнең туган авылы түгел. Ул анда бераз яшәгән. Гәрчә лирик мин Тукай белән тиңләштерелмәсә дә, без шагыйрьнең тәрҗемәи хәлен белгәнгәме, үзе хакында язганга санап укыйбыз.

Тукайның Шүрәле хакында башка шигыре дә бар. Күрәсең, ул бала чагында ишеткән әкиятләрдәге мифологик образларны бик үз иткән. Минем үземә Шүрәле Тукай туган якның аерылгысыз бер өлеше кебек аңлашыла.

Башка бер генә шигырендә дә авылны, аның табигатен Тукай «Шүрәле»дәге кадәр тәфсилле тасвирламый. Монда без Кырлай урманнарында үскән һәр агач, куак белән танышабыз. Кырлайда җиләк мул, чәчәкле аланнарында гөмбәләр үсә. Кырлай урманнары чып-чын театр сәхнәсен хәтерләтә, һәм әле тарихи театр сәхнәсе дә ул. Монда ата-бабаларыбыз дәүләте булган...

Кырлай ягы — алсу йөзле, кара кашлы, кара күзле Чибәркәйләр иле. Монда ирләр мәйдан тота, сабан туйлары уза...

Күбәләкләр гөлләр генә үбеп яшәгән Туган җирдән дә, ата-бабалар кабере булган Туган җирдән дә газизрәк ни бар, дип әйтәсе килә шагыйрьнең.