Тукай шигырьләрендә символик образ Һәм детальләрнең поэтик фикерне җиткерүдәге роле

Без бу сочинениене Тукайның мәхәббәт темасына язылган әсәрләренә структур-функциональ анализ формасында башкарырбыз, һәм ул традицион язма эшләрдән аерылып торыр. Шагыйрьнең интим лирикасына эстетик идеалны белдерүче лирик формаларның төрлеләре хас. Әйтик, «Кайгы» шигырендәге Газазил, кылыч — үлем символын белдерсә, «Син, дисең, имеш...»тә ай — өлгергәнлек, матурлык билгесе, «Утырышу»да фәрештә изгелекне аңлата, һәм алар гомумкультура нигезендә туган образ-символлар булып тора. Шул ук вакытта Тукай милли мәдәният, мөселман мәдәнияте тавышларыннан да бик оста файдалана: «Гашыйк» шигырендә намаз — табыну символы булып торса, «Тәүбә вә истигъфар»да көчле мәхәббәтне белдерә.

Тукай шигърияте шуның белән характерлана ки, аның әсәрендә һәм мәгънәви, һәм интонацион, һәм тематик каршылыклар һәрвакыт бар. Ә менә символлар шушы фокусларга нинди мөнәсәбәттә соң? Аларның бәйлелеге төрлечә. Әгәр без «Актык тамчы яшь», «Төрекчәдән» шигырьләрен карасак, символларның фокуска кермәвен күрербез. Ә инде «Соңра», «Тәүбә вә истигъфар»да алар барысы да фокуска тупланган. «Төш»тә символ — бер, «Бәхет юк»та ул фокуста урын ала. Анализ өчен түбәндәге шигырьне карыйк:

Бик һәвәсләндем шигырьгә күңелем, җаным белән,

Чөнки аерылыштым мин җаным-җанашым белән.

Ул гүзәлгә гыйшкымны сөйләүне чын йөрәгемнән

Кайгылы күңелем белән юлдашым иткән идем.

Ярым ятларга яр булгач, тар-мар килде бәгырем;

Шуңар инде канлы күз-яшь белән яздым шигырем.

Син, җылатып безне, бер явызга киттең, и явыз!

Гүзәллегең — күз нурың астында яшәр көндә без.

Һәр сулуда шигырь илһам итә сине сөюем,

Күпме язсам да, язам тик илһамың белән синең.

Яр булып ятларга, безне дошманнардан көлдердең;

Аерылып миннән, и гүзәл, янган утка дүндердең.

Күгем һәм җирем дә вәйран булды, инде бетте,

Җуйдым, дөньям, ахирәтем, чөнки син ташлап киттең.

Җан яндыргыч кыйланышыңа бары тик сокланам,

Синең хәсрәтле аһыңнан һәрвакыт ләззәт алам.

Сер дөньяга фаш була, дип, исемең телгә алмадым,

Менә шулай атсыз гына шигырьне тәмамладым.

Һәр әсәргә композициянең гомумпринциплары хаслыгы беркемгә дә сер түгел, ә без югарыда китерелгән «Аерылышу соңында» шигырен укучыны һәрвакыт беренче строфада ишетелгән мәгълүматка кире кайтаручы структур өлешләргә бүләрбез. Бу шигырьдә ул тематик каршылыкны белдерүче һәм соңыннан төрлечә боргаландырылган кереш өлеш булып тора.

Күргәнебезчә, аерылышу аркасында, шигырьгә һәвәсләнү турындагы фикер яңа текст белән кушылып киңәя һәм фикри фокуска кадәр үстерелә.

Икенче өлештә (икенче һәм өченче строфалар) тема мораль планда бирелә: кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрдә этик нормалар бозыла. Аерылышу гына түгел (алар болай да тәмам бергә булмаган), ә сөйгәненең хыянәте шагыйрьдәге хисләр ташкынының тышка бәреп чыгуына китергән. Менә шушы нәрсәләр, үзара берләшеп, шагыйрьне фәлсәфи каршылыклы уйларга этәрә: өметләр җимерелгән, тормыш үзенең чын йөзен күрсәткән, ә бит кыз гүзәллеге белән дә бәхетле итәр көннәр булган.

Алдагы өлеш мәхәббәтнең илһам чыганагы икәнлеге хакында. Һәм инде тематик каршылык социаль каршылыкка әверелә: сөйгәне дошманнардан көлдергән, җәмгыятьтәге урынын какшаткан. Монда хәтта ки хәбәр итү дә аерым бер төркем исеменнән, без, дип алып барыла.

Шуның артыннан ук бу каршылыклар үзенең психологик инвариантын таба:

Күгем дә, җирем дә вәйран булды, инде бетте,

Җуйдым дөньям, ахирәтем, чөнки син ташлап киттең.

Сөйгәненең ташлавы аркасында тормышы җимерелгән шагыйрь инде киләчәген дә күрми. Поэтик фикернең психологик биеклегендә Тукай символларга мөрәҗәгать итә. Беренче карашка, күк-җир, дөнья-ахирәт параллелизмнар кебек күренә, әмма болай ук кистереп әйтергә ярамый. Күк — шагыйрьнең хыялы да, ә җир исә — таяну ноктасы. Лирик мин әнә шул таяну ноктасын югалткан, киләчәгенең, бүгенгесенең җирлеге җимерелгән. Саф сөю хакына эшләнәчәк изге эшләр аны ахирәткә дә хәзерләр иде бит. Күрәсез, әлеге символлар ярдәмендә катлаулыдан-катлаулы ассоциацияләр барлыкка килә. Алар шагыйрьнең сөйгәне белән шул дәрәҗәдә бәйләнгән ки, хәтта бер төшенчәгә кушылып бетәләр диярлек.

Җаным-җанашым — бу идеал, ул хур кызлары дәрәҗәсендә, шул ук вакытта ул җирнеке, җир кызларына хас җитешсезлекләргә ия. Бу да — каршылык. Сөекле кыз — җан-җанаш та, бер гүзәл дә, ул — чытлык бер ханым да... Шагыйрьнең рухи хәленә бәйле рәвештә, аңа бирелгән бәя гел үзгәреп тора...

Мәхәббәт изге, гөнаһсыз булырга тиеш — шагыйрьнең эстетик идеалы әнә нинди. Күк кызының җирдәге яратылышына гашыйк буласың икән яисә җир кызын күкләргә күтәрәсең икән, җир кешесендә илаһилык сыйфатлары эзли башлыйсың. Шагыйрь шулай эшли дә. Бу очракта аңа җир-күк һәм дөнья-ахирәт төшенчәләре өстәмә мәгънә белдереп ярдәмгә килә.

Шагыйрьнең югарыда аталган идеалы бөтен мәхәббәт лирикасына хас диярлек. Бу урында традицион шәркый шигърияттә дә моның шулай булуы хакында әйтеп узасыбыз килә.

Хисләр сафлыгы, җир кызын күкләргә күтәрү, аңа нечкә мөнәсәбәт, бу мөнәсәбәтнең аерылганнан соң да саклануы, трагик хәлләрне кичерүдә тотнаклылык, мәхәббәттә тыйнаклык милли эстетик идеал белән дә нигезләнә. Шагыйрь, чыннан да, сөйгәненең яратмавыннан бигрәк, аның хыянәтен авыр кичерә. Соңгы структур өлешне карап узыйк әле:

Җан яндыргыч кыйланышыңа бары тик сокланам,

Синең хәсрәтле аһыңнан һәрвакыт ләззәт алам.

Сер дөньяга фаш була, дип, исемеңне телгә алмадым,

Менә шулай атсыз гына шигырьне тәмамладым.

Безне бу өлештә алда әйтелгәннәргә бөтенләй капма-каршы мөнәсәбәт белдерү шаккатыра. Моны шагыйрьнең үзенчә үч алуы, үз-үзен тынычландыруы да дип аңларга кирәк. Шагыйрь, ни генә дип язмасын, лирик геройның чын кичерешләрен яшерә алмый. Ул хәтта сөйгәне эшләгәннәргә бәрабәр үч тә ала алмый. Бу юлларда кызның күңелендә дә мәхәббәт булганлыкны искәртү барлыгын да әйтеп узарга кирәк.

Шулай итеп, без композициядә төп өлешләрне билгеләдек, алар арасында мәгънәви һәм психологик каршылыкларның соң ноктасы — акыл белән кире кагылган, әмма йөрәк белән кире кагыла алмаган мәхәббәт турындагы урыннар дип аңларга кирәк. Кайбер символик образ һәм детальләрнең шагыйрьнең мәхәббәт, сөеклесе, хыянәт хакындагы фикерләрен укучыга җиткерүдә нинди вазифа башкарганлыгын ачтык шикелле.

Көнчыгышның традицион образлары булган күбәләк (сөйгәне өчен үләргә дә әзер җан), җәннәттәге рауза бакчасы (бәхет), арысланны (явызлык) һәм башкаларны исәпкә алмаганда, Г. Тукайның мәхәббәт лирикасында фокус позициясендә кычкырып торган символик образлар юк дәрәҗәсендә, күбрәк символик детальләр кулланыла. Символлар исә, башка структур өлешләрдә килеп, лирик миннең рухи халәтен тирәнрәк ачарга булышалар.

Гомумән алганда, символ һәм символик детальләр мәхәббәт кебек гомумкешелеккә хас хиснең матурлыгын, көчен күрсәтү өчен файдаланыла. Әгәр «Татар кызларына» шигырен укысак, без әлеге фикернең аеруча көчле булуын күрербез. Аерма шунда гына: бу әсәрдә мәхәббәт образы социаль чынбарлык белән каршылыкка керә.

Тукайның мәхәббәт темасына язылган шигырьләрендә мәгъшука образы үзәккә куела һәм еш кына лирик герой образын да тоныкландыра, чөнки шагыйрь, үз хисләрен сөйләп калудан бигрәк, шул хисләрнең сәбәбен күрсәтергә омтыла, аның бу хискә хокукы барлыгы хакында яза. Икенче төрле әйткәндә, Кыз ул — шагыйрь тудырган җыр, аның табышы. «Мәхәббәт»тә:

Җир яшәрмәс, гөл ачылмас — төшми яңгыр тамчысы,

Кайдан алсын шигъре шагыйрь, булмаса илһамчысы.

Тешләренең гәүһәреннән кабызып алдым менә

Мин бу шигъре, әйтсәңез лә, энҗедән ким кай төше?—

дип яза Тукай. Кызга — тиң шагыйрь, шигырьгә лаек кыз турында юллар бу.