II бүлек Октябрь инкыйлабына кадәрге татар әдәбияты буенча язма эшләр

Алдагы бүлектәге сочинениеләргә нигез синең көндәлек тормышың иде, ирекле тема шәхси тәҗрибәңне, күренеш-вакыйгаларга үз мөнәсәбәтеңне белдерергә зур мөмкинлекләр бирә. Мөстәкыйль укыган әдәби әсәрләрең никадәр күп булса, әдәбиятка караган язмаларың шул кадәр үзенчәлеклерәк булачак, башкаларныкын кабатламаячак. Шуны күздә тотып, без дә әлегә кадәр мәктәп программасына кертелмәгән әсәрләрне дә анализладык.

Татар әдәбияты буенча сочинениеләр язганда, тема бик тар куелса да, аерым әсәр тәгаен бирелсә дә, синең тулы бер чор әдәбиятын яхшы белүең ярдәмгә килә ала. Беренчедән, әлеге әсәрне әдәби мирас җирлегендә анализлый аласың, икенчедән, язучының үз иҗатында урынын билгеләргә мөмкин. Кайбер сочинениеләр үзләре үк әдәби процессны үсештә күрүне, гадел гомумиләштерүләр ясауны, аерым чорга караган әдәбиятны зур күләмдә белүне сорый.

Әдәби геройга характеристика бирү өчен, укыган әсәреңне аеруча яхшы хәтерләргә кирәк. Имтиханнар вакытында дәреслек кул астында булмый. Өйдә башкарылган эшләргә исә таләпләр тагын да зуррак куелырга тиеш. Гадәттә дә, анда китерелгән өзекләр саны күбрәк, эш төгәлрәк, тасвир тәфсилле. Моның өчен геройны вакыйгаларда, кешеләр белән аңлашканда күзәтү генә җитми, һәр детальне теркәп барырга кирәк: ничек киенә, яши, уйлый...

Әдәби әсәр, беренче кат укылганда, гомуми тәэсирләр тудыра. Анда куелган аерым проблеманы тикшерү максатыннан, һичшиксез, аны кабат, үз сорауларыңа җавап эзләү рәвешендә укып чыгарга кирәк.

Аптырап калмагыз: цитаталар төрле чыганаклардан алынды, һәм алар дәреслектәгегә текмә-тек туры килмәскә мөмкин. Кайбер өзекләрдә тыныш билгеләре сочинение авторы тарафыннан кагыйдәләргә туры китереп үзгәртелде.

Борынгы ядкарьләрдә бабаларыбызның педагогик карашлары

Язма әдәбият һәрвакыт тәрбияли. Матур әдәбият бигрәк тә. Тәрбиянең нинди юнәлештә булуы, әлбәттә, бәхәсле. Әдәп-әхлак кагыйдәләре, заманнар узган саен, бераз булса да үзгәрми калмый. Кешеләргә куелган бер таләп искерә, төшеп тә кала, аның урынына яңасы барлыкка килә, икенчесе өлешче үзгәрә. Үзгәрми торган әхлак нормалары да була. Матур әдәбиятта шулары өстенлек итә дә инде.

Әгәр борынгы әдәби, дини, фәлсәфи эчтәлекле теләсә кайсы әсәрне укып, тикшереп чыксаң, авторның кеше ни өчен яратылган, ул нинди булырга тиеш, яшәү рәвешен ничек корса, бәхеткә ирешә һәм башка бик күп сорауларга җавап эзләгәнлеге күренә. Шул рәвешле фикер йөртеп, каләм иясе үзе идеалдамы, тормыштамы күрергә теләгән шәхес образын иҗат итә. Реаль җирлеккә таянып яза, үз чоры өчен кирәкле, җәмгыять ихтыяҗы булган кеше образын тудыра ул.

Халык авыз иҗаты әсәрләре дә бабаларыбызның педагогы карашларын чагылдыра, әмма без бүген авторы тәгаен булган чыганакларга, әдәби әсәрләргә тукталырга телибез.

Караханыйлар дәүләтендә иҗат ителгән «Котадгу белек» поэмасын алыйк. Авторы — Йосыф Баласагуни. Әсәрнең атамасы «Игелекле итүче белемнәр» дип аңлатыла. Димәк, тәрбия китабы — әлеге ядкарь.

Әсәрнең схематик характердагы сюжетына борынгыларның акыл-тәҗрибәсе дыңгычлап тутырылган, дип әйтсәк тә, хата булмас. Поэмада кешене тасвирлауга, аны бөек итеп күрсәткән сыйфатларны ачуга зур урын бирелгән.

Белемле, тәрбияле, әхлаклы кеше — автор күзаллаган идеал.

Язучы карашынча, уңай сыйфатларны күрә, бәяли белү өчен, иң элек үзеңә камил булырга кирәк. Чыннан да, иптәшеңнең ни дәрәҗәдә белемле икәнлеген аңлыйм дисәң, үзеңнең дә ул хәбәрдар нәрсәләрдән мәгълүматлы булуың шарт бит.

Шагыйрьнең бер фикере, минемчә, аеруча кызыклы: халыкның ниндилеге аның хөкемдарына бәйле. Әгәр дәүләт гадел кануннарга нигезләнеп төзелсә, кешене бәхетле итәр өчен, бөтен шартлар тудырылса гына, шул илдә яшәүчеләр патшаларын үзенең идеалы итәчәк.

Шагыйрь кешеләргә хас берәр сыйфатны әйтми калдырды микән?! Монда кешелеклелек, киң күңеллелек, хезмәткә, гаиләңә, туганнарыңа мөнәсәбәт турында да сүз бар. Йосыф Баласагуниның әсәре борынгы рун язмалары, Мәхмүт Кашгарыйның «Диване...» китабы белән дә керешә икән. Шулай булгач, шагыйрь уздырган фикерләр аның үзенеке генә түгел, алдагы буыннардан ук мираска бирелгән. Шул ук вакытта бөек акыл иясенең халык авыз иҗатында нык таралган мәкаль-әйтемнәрне дә үз китабына кертеп җибәрүе шик тудырмый, чөнки борынгы ядкарьләр кануннар, тәрбия китабы һәм матур әдәбият, сүзлекләр ролен дә уйнаганнар.

Без Йосыф Баласагуниның «Котадгу белек» әсәрен педагогик поэма дип тә атый алыр идек. Язмам ахырында шагыйрь биргән бер киңәшне китереп узасым килә:

Күңел, телеңне дөрес тот, холкың да бөтен булыр.

Һәм сиңа килер бәхет, дөньяң да бөтен булыр.

Ә бит монда, төптәнрәк уйлап карасаң, сөйләү әдәбе турында гына сүз бармый, күңел сафлыгы турында әйтелә, тышкы тотышыңның эчке дөньяңа бәйле икәнлеге аңлатыла. Әлбәттә, холык сыйфатлары кеше бәхетенең нигез ташлары булып санарга хаклыдыр.