3.Культура Заходняй Беларусі (1921-1939)

У выніку Рыжскай мірнай дамовы паміж Польшчай і Савецкай Расіяй заходнія землі Беларусі апынуліся ў складзе польскай дзяржавы – ІІ Рэчы Паспалітай. Беларускае насельніцтва пражывала пераважна ў складзе чатырох ваяводстваў – Беластоцкага, Віленскага, Наваградскага і Палескага. Умовы для развіцця беларускай нацыянальнай культуры ў міжваеннай польскай дзяржаве былі вельмі неспрыяльнымі. Польскі ўрад праводзіў палітыку моўнай асіміляцыі беларускага сялянскага насельніцтва. Напрыклад, у 1928 г. налічвалася ўсяго 21 дзяржаўная школа, у якой выкладанне вялося па-беларуску, і яшчэ 44 т. зв. утраквістычныя школы, дзе беларуская мова суіснавала з польскай. Але ў рэчаіснасці асноўныя прадметы ў такіх школах выкладаліся па-польску. Змаганне за права беларускага насельніцтва вучыць дзяцей на роднай мове вяло Таварыства Беларускай Школы (1921-1937). У 1928 г. гадоў гэтае таварыства налічвала каля 10 тыс. сяброў. Яго актывісты сабралі ў 1924-1925 гг. каля 16 тыс. дэкларацый на адкрыццё 412 беларускіх школ. Але патрабаванні беларускага насельніцтва ігнараваліся ўладамі, а актывісты ТБШ жорстка пераследаваліся паліцыяй. Гэтаму садзейнічала і тое, што КПЗБ (Камуністычная Партыя Заходняй Беларусі), якая мела вельмі моцныя ўплывы ў ТБШ, штурхала гэтую арганізацыю на палітычныя крокі і тым самым аблягчала заданне польскай паліцыі і аслабляла беларускую культурна-асветніцкую працу. Яшчэ адной беларускай культурна-асветнай арганізацыяй быў Інстытут Беларускай Гаспадаркі і Культуры. Гэтую арганізацыю па-сутнасці ўзначальвалі каталіцкія ксяндзы, якія мелі беларускую нацыянальную свядомасць і змагаліся за тое, каб каталіцкі касцёл на беларускіх землях адпавядаў нацыянальнаму характару насельніцтва. Гурткі ТБШ і БІГіКу ўтваралі ў мястэчках і вёсках беларускія бібліятэкі і хаты-чытальні, драматычныя гурткі. Асаблівай папулярнасцю сярод сялянскага насельніцтва карысталіся пастаноўкі беларускіх п’ес, наладжаныя гэтымі драматычнымі гурткамі. Актывісты вясковых гурткоў працавалі ў неверагодна цяжкіх умовах, рэдка каму з іх удавалася пазбягаць арыштаў і жорсткіх фізічных катаванняў у паліцэйскіх пастарунках.

Вельмі важнымі асяродкамі нацыянальнай культуры з’яўляліся беларускія гімназіі ў Вільні, Наваградку, Клецку і Радашковічах. Гэтыя гімназіі не толькі давалі магчымасць беларускай вясковай моладзі атрымаць добрую адукацыю на роднай мове, але і рабілі іх свядомымі патрыётамі свайго краю. Таму беларускія гімназіі адчувалі моцны ціск з боку ўладаў, якія ўвесь час абвінавачвалі іх у антыдзяржаўнай дзейнасці. Так, у 1929 г. была зачынена Радашковіцкая гімназія, якая налічвала на той час 240 вучняў. Услед за ёй зачынілі і Клецкую гімназію, а гімназіі ў Вільні і Наваградку былі пераўтвораны ў філіі польскіх дзяржаўных гімназій. Так мэтанакіравана праводзілася палітыка на поўнае знішчэнне беларускага школьніцтва. У выніку напачатку 1930-х гадоў сярод студэнтаў Віленскага універсітэта беларусаў налічвалася ўсяго каля 2 %. У 1937 г. захавалася толькі 5 утраквістычных дзяржаўных школаў, а яшчэ ў 44 польскіх школах беларуская мова выкладалася як прадмет. Аднак, нягледзячы на катастрафічны стан беларускамоўнай адукацыі, дзяржаўная палітыка паланізацыі беларусаў так і не дасягнула поспеху. Наадварот, часта яна выклікала нянавісць да польскай дзяржавы сярод шырокіх пластоў насельніцтва, што ў будучым мела вельмі адмоўныя наступствы для польска-беларускіх нацыянальных стасункаў.

Цэнтрам беларускага культурнага жыцця ў міжваеннай польскай дзяржаве была Вільня.Так, за гэты час у ІІ Рэчы Паспалітай убачылі свет 233 выданні на беларускай мове, а з іх 221 выйшла ў Вільні. У Вільні актыўна працавалі на беларускай культурніцкай ніве такія дзеячы як ксёндз Адам Станкевіч (лідэр беларускага каталіцкага руху), Антон Луцкевіч, Радаслаў Астроўскі і мн. інш. Палітычныя лідары беларускага руху ў польскай дзяржаве таксама былі творчымі людзмі, якія пакінулі свой след у нашай культуры – Браніслаў Тарашкевіч (у польскай турме перакладаў на беларускую мову літаратурную класіку), Ігнат Дварчанін (даследаваў жыццё і творчасць Ф.Скарыны), Сымон Рак-Міхайлоўскі (пісаў музыку на вершы беларускіх паэтаў) і інш.

Палітыка аказвала вельмі моцны ўплыў на творчасць пісьменнікаў Заходняй Беларусі, якая прасякнута матывам нацыянальнага адраджэння, вызваленчай барацьбы супраць нацыянальнага ўціску. У гэты час прыйшлі ў беларускую літаратуру Максім Танк, Піліп Пястрак, Алесь Салагуб, Міхась Васілёк, Міхась Машара, Ніна Тарас, Валянцін Таўлай, Пятрусь Граніт, Пётра Сяўрук і інш. Вышэйназваныя аўтары былі бліжэй да грамадоўскага лагеру (ад назвы Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады – самай масавай беларускай палітычнай арганізацыі ў ІІ Рэчы Паспалітай), паходзілі з сялянства, вялікую ўвагу надавалі сацыяльна-класавым праблемам. Многія з іх прытрымліваліся левых поглядаў, сімпатызавалі КПЗБ. Другая плынь беларускіх літаратараў адмоўна ставілася да камунізму, бачыла выратаванне Беларусі толькі ў нацыянальным адраджэнні і хрысціянскіх ідэях. Да іх ліку належыць аднесці Макара Краўцова, Наталлю Арсеньеву, Андрэя Зязюлю, Казіміра Сваяка, Вінцука Адважнага.

Беларуская высокая культура ў польскай дзяржаве не зводзілася толькі да літаратуры. Вельмі вялікай папулярнасцю цешыўся Беларускі народны хор пад кіраўніцтвам Рыгора Шырмы. На опернай сцэне блістаў спявак Міхась Забэйда-Суміцкі, які быў шчырым беларускім патрыётам. У Вільні зграмадзілася колка выдатных беларускіх мастакоў – Язэп Драздовіч, Пётра Сергіевіч, Язэп Горыд, Міхал Сеўрук, Павел Южык і інш. Многія з іх прайшлі школу выдатнага майстра пейзажнага жанру Фердынанда Рушчыца, які выкладаў жывапіс у Віленскім універсітэце. Хоць Рушчыц лічыў сябе палякам, але шчыра любіў свой край і бескарысліва дапамагаў таленавітым беларускім хлопцам. Асабліва цікавай асобай быў Язэп Драздовіч. Яго творчасць вылучаецца арыгінальнасцю, сваёй касмічнай тэматыкай. Драздовіч быў адданым патрыётам Беларусі, чалавекам, абсалютна абыякавым да матэрыяльных дабротаў. Значную частку свайго жыцця ён прысвяціў таму, што блукаў па беларускіх вёсках сваёй роднай Дзісненшчыны і пісаў за невялікую плату карціны для сялян.

Большасць дзеячоў беларускай культуры, якія жылі і тварылі ў міжваеннай польскай дзяржаве, напаткаў вельмі трагічны лёс. Напачатку іх пераследавалі польскія ўлады, а пасля далучэння Заходняй Беларусі да СССР многія аказаліся ў кіпцюрах савецкіх карных органаў, паколькі іх светапогляд не адпавядаў патрабаванням таталітарнага рэжыму.