12 4. Культурныя ўплывы заходняй (лацінскай) Еўропы на беларускія землі ў 12-14 ст. Развіццё беларускай готыкі

Культурныя ўплывы лацінскай Еўропы дасягалі і беларускіх земляў. У 12-13 ст. сюды пранікае лацінская кніжнасць. Некаторыя даследчыкі знаходзяць у кніжнай мініацюры таго часу раманскія і гатычныя ўплывы. Верагодна, што ў Тураўскім княстве пабывала славутае Трырскае Евангеле альбо Кодэкс Гертруды, адна з лацінскіх кніг, якія патраплялі ў тыя часы ў рускія княствы. Заходнееўрапейскія ўплывы адчуваюцца ў культавай архітэктуры старажытнай Беларусі. У Мінску захаваліся рэшткі недабудаванага храма 12 ст., які, на думку даследчыкаў, меў рысы раманскай архітэктуры. Паводле меркавання гісторыкаў, гэты храм маглі будаваць дойліды з Польшчы.

У 12 ст. пачынаецца вайсковая экспансія Заходняй Еўропы на ўсходняе ўзбярэжжа Балтыкі. Перадавой сілай тут сталі мілітарныя ордэны рыцараў-манахаў. У айчыннай гістарыяграфіі звычайна робіцца акцэнт на гераічнай барацьбе нашых продкаў з крыжакамі, што несумненна належыць да адной з самых яркіх і рамантычных старонак далёкага мінулага Беларусі. Аднак узаемаадносіны нашых продкаў з крыжацкімі дзяржавамі не вычэрпваліся толькі ўзброенымі сутыкненнямі. Можна таксама весці гаворку пра інтэнсіўныя эканамічныя і культурныя кантакты. Яскравым пацверджаннем гэтага служаць мірныя дамовы Полацка і Смаленска з Гоцкім берагам і Рыгай. Праз крыжакаў пранікалі на беларускія землі новыя тэхнікі мураванага будаўніцтва. Выразныя рысы заходнееўрапейскага дойлідства мае, напрыклад, славутая Камянецкая вежа.

У 13 ст. праходзіць генезіс новага дзяржаўнага ўтварэння – Вялікага княства Літоўскага, у якім аб’ядналася насельніцтва літоўскіх і беларускіх земляў. Барацьба з крыжакамі стала адным з важных фактараў гэтага аб’яднання. У гэты ж перыяд узмацняецца працэс пранікнення заходнееўрапейскай культуры на беларускія землі. Пры двары першага вялікага князя Міндоўга ўжо былі каталіцкія манахі. Адзін з іх стаў аўтарам славутага “Апісання зямель“ у Дублінскім рукапісе (захоўваецца ў Дублінскай бібліятэцы ў Ірландыі), дзе ўпершыню ў лацінскіх тэкстах мы сустракае назоў Белая Русь. Праўда, няпроста адказаць на пытанне, ад якіх канкрэтна зямель адносіў гэтую назву невядомы нам аўтар.

З усіх гарадоў Беларусі ў найбольшай ступені адчувала націск рыцараў-тэўтонаў Гародня, вытрымаўшы шматразова іх збройныя набегі. Аднак, зноў жа, войны чаргаваліся з мірнымі дамовамі і актыўнымі гандлёвымі кантактамі. Патрэбна адзначыць, што крыжацкі Тэўтонскі ордэн уяўляў сабой адну з найбольш развітых краін у Еўропе. На ордэнскіх землях вялося актыўнае будаўніцтва замкаў і храмаў, была створана добрая сістэма адукацыі, а магістр ордэна намагаўся адчыніць універсітэт.

Гарадзенскі князь Вітаўт, які найчасцей кантактаваў з крыжакамі, нават дазволіў апошнім у канцы 14 ст. за аказаную імі вайсковую паслугу пабудаваць замак Новая Гародня (Noue Garden), які, праўда, хутка сам жа і разбурыў. У горадзе над Нёманам дзейнічаў нямецкі рынак, што сведчыла пра наяўнасць тут вялікай колькасці іншаземных гандляроў. Пры Вітаўце ў Гародні быў пабудаваны драўляны фарны касцёл (самы вялікі на той час на беларускіх землях), а ў 1398 г. – мураваны замак у гатыцкім стылю (фрагменты руінаў гэтага замку захаваліся да нашага часу). Вітаўт таксама надаў у 1393 г. гарадзенскім габрэям частковае Магдэбургскае права, што сведчыла аб пранікненні на беларускія землі еўрапейскіх прававых нормаў. Доўгая і працяглая барацьба з Тэўтонскім ордэнам завершылася разгромам крыжацкага войска ў славутай бітве пад Грунвальдам у 1410 г. Пасля гэтага мірныя кантакты беларускіх земляў з лацінскай Еўропай сталі яшчэ больш актыўнымі.

Аднак нашыя продкі не былі толькі спажыўцамі еўрапейскіх культурных каштоўнасцяў, але і самі маглі экспартаваць на захад уласныя культурныя дасягненні. Яскравым прыкладам з’яўляецца той факт, што калі вялікі князь Ягайла быў абраны польскім каралём, дык ён запрасіў у Польшчу беларускіх жывапісцаў, якія распісалі фрэскамі каралеўскія палацы і капліцы ў Кракаве і Любліне. Гэтыя роспісы з’яўляюцца выдатным помнікам як беларускага сярэднявечнага мастацтва, так і культурных абменаў і ўзаемаўплываў той эпохі.

Уплывы заходнееўрапейскай культуры на беларускія землі ў 14-16 ст. асабліва яскрава праявіліся ў мураваным дойлідстве. Гатыцкія замкі і храмы той эпохі, што захаваліся да сённяшняга дня, ствараюць залаты фонд культурнай спадчыны нашай краіны. Яшчэ ў 1323 г. вялікі князь Гедымін запрасіў у Вільню майстроў з нямецкіх гарадоў, каб садзейнічаць развіццю рамёстваў у ВКЛ. Сярод тых, хто адгукнуўся на гэтае запрашэнне, было нямала дойлідаў, якія прынеслі з сабой новую тэхніку мураванага будаўніцтва. Іншаземцы звычайна былі прыдворнымі дойлідамі вялікага князя. Менавіта тады былі пабудаваны замкі-кастэлі ў Лідзе, Крэве і Медніках, руіны якіх і ў наш час уражваюць сваёй суровай прыгажосцю. Тэхніка будавання замкаў-кастэляў хутчэй за ўсё была запазычана ў тых жа рыцараў-тэўтонаў, якія пакрылі густой сеткай такіх замкаў усю тэрыторыю сваёй тэакратычнай дзяржавы. Як мы вышэй ужо адзначылі, князь Вітаўт пабудаваў мураваны замак у гатычным стылі ў Гародні. Як мяркуюць спецыялісты, гэты замак меў характэрныя для готыкі стромкія дахі і скляпенні княскага палаца і абарончых вежаў.

Самым яркім узорам беларускай замкавай готыкі стаў славуты Мірскі замак. Гэты замак быў збудаваны ў пачатку 15 ст. князем Юры Іллінічам, а пазней перайшоў ва ўласнасць магутных Радзівілаў. Як адзначаюць спецыялісты, Мірскі замак ужо спалучаў элементы готыкі і рэнесансу. Рэнесансныя рысы найперш праявіліся ў знешнім дэкоры сцен. Гатычныя рысы мелі яшчэ цэлых шэраг прыватнаўласніцкіх замкаў ВКЛ, якія належалі багатым феадалам.

Унікальнымі помнікамі беларускай готыкі сталі храмы-крэпасці. На тэрыторыі Гарадзеншчыны такія цэрквы абарончага тыпу цудоўна захаваліся ў Сынковічах і Мураванцы. Гэтыя храмы, збудаваныя, на думку даследчыкаў, у першай палове 16 ст., маюць магутныя сцены, гатычныя скляпені і па чатыры кутавыя вежы з байніцамі-машыкулямі. Нам невядомы імёны іх будаўнікоў, як, дарэчы, і стваральнікаў многіх іншых архітэктурных помнікаў той эпохі. Магчыма гэта былі іншаземцы, а магчыма і мясцовыя майстры, якія засвоілі тэхніку пабудовы ў гатычным стылі, спалучыўшы яе з мясцовымі будаўнічымі традыцыямі. Яшчэ адзін велічны храм абарончага тыпу быў узведзены ў мястэчку Супрасль (цяпер тэрыторыя Падляшскага ваяводства Рэспублікі Польшча). Гэта была царква славутага Супрасльскага праваслаўнага манастыра. Апроч чатырох кутавых вежаў яна мела яшчэ вельмі складаную паводле тэхнічнага выканання цэнтральную вежу, што нагадвала пра традыцыю будаўніцтва крыжовакупальных храмаў на беларускіх землях у 12 ст. Усе ўнутраныя сцены царквы былі распісаны цудоўнымі фрэскамі, ад якіх захаваліся на сённяшні дзень толькі асобныя фрагменты. Кіраваў працай жывапісцаў нейкі сербін Нектарый, які паходзіў з Балканаў. Яго дзейнасць становіць яшчэ адзін яркі прыклад культурных узаемаўплываў той эпохі. Храм быў разбураны немцамі ў часе другой сусветнай вайны і адносна нядаўна адноўлены польскай дзяржавай.

У гатычным стылі будаваліся таксама першыя каталіцкія касцёлы на беларускіх землях. Да нашых дзён захаваліся касцелы 15-16 ст. у Ішкалдзі, Уселюбе, Гнезна. Гэтыя храмы маюць рысы познееўрапейскай готыкі. Гатычныя рысы меў таксама мураваны фарны касцёл у Гародні, які пры каралі Рэчы Паспалітай Стэфане Баторы быў узведзены замест драўлянага касцёла часоў князя Вітаўта (гэты храм быў узарваны савецкімі ўладамі ў 1961 .) Усяго ў 14-16 ст. у Беларусі было ўзведзена даволі шмат мураваных будынкаў у гатычным стылі, а знешні выгляд мясцовых гарадоў, мястэчкаў, замкаў і манастыроў станавіўся ўсё болей падобным да заходнееўрапейскіх, не губляючы, аднак, пры гэтым і свае вельмі арыгінальныя рысы, абумоўленыя захаваннем уплываў старажытнабеларуска-візантыйскіх узораў.

Такім чынам, пачынаючы з 13 ст. назіраецца ўсё больш актыўнае пранікненне ўзораў заходнееўрапейскай культуры на беларускія землі. Гэты працэс ішоў паралельна з аслабленнем візантыйскіх культурных уплываў, паколькі Візантыя ўсё болей слабла пад ціскам знешніх заваёўнікаў. У будучым гэтыя працэсы прадвызначылі культурна-цывілізацыйную пераарыентацыю палітычных элітаў Беларусі.