8 2.Культура Беларусі 10-13 ст.: праблема візантыйскіх уплываў.

Культура Візантыі аказвала вялікі ўплыў на развіццё суседніх народаў. Асаблівае значэнне мела пашырэнне хрысціянства ў яго ўсходняй ці артадаксальнай версіі. Сакральнай мовай усходняга хрысціянства была грэцкая, але для аблягчэння працэсу хрысціянізацыі славянскіх плямёнаў вядомымі асветнікамі Кірылам і Мяфодзіем і іх паслядоўнікамі Святое Пісьмо і асноўныя кнігі для набажэнства былі перакладзеныя на царкоўнаславянскую мову, для чаго выкарыстоўваўся новаствораны кірылічны алфавіт, распрацаваны на аснове грэцкага. Праўда, некаторыя даследчыкі сцвярджаюць, што пераклад багаслужэння і рэлігійнай літаратуры на царкоўнаславянскую мову меў і некаторыя адмоўныя наступствы, паколькі не патрабаваў ад усіх святароў і манахаў абавязковага ведання грэцкай мовы, і адпаведна не было неабходнасці ў развіцці школьніцтва на гэтай мове, што вяло да пэўнай ізаляцыі значнай часткі пісьменнага грамадства славянскіх краін ад антычнай кніжнай спадчыны.

У канцы 10 – пачатку 11 ст. усходняе хрысціянства пачынае актыўна пранікаць на беларускія землі. Пэўную ролю ў гэтым адыгралі скандынаўскія вікінгі, якія праклалі водны шлях з варагаў у грэкі. Тут дастаткова ўзгадаць легендарнага Торвальда-вандроўніка, які, паводле ісландскай сагі прыняў хрост і быў пахаваны непадалёку ад Полацка. Як можна меркаваць на падставе шматлікіх крыніц, менавіта нашчадкаў ваяўнічых скандынаваў, якія неўзабаве перамяшаліся з мясцовым славянскім насельніцтвам, напачатку і называлі руссю. Гэтая русь складала вайсковую эліту ў шматлікіх усходнеславянскіх гарадах-княствах. Дастаткова прыгадаць, што першым вядомым князем Полацка быў Рагвалод, які, паводле летапісу, прыйшоў з-за мора. А ў канцы 10 ст. ва ўсіх усходнеславянскіх землях усталявалася ўлада рускіх князеў з дынастыі Рурыкавічаў, старэйшым з якіх лічыўся кіеўскі князь. Паступова назва русь пашырылася на ўсё насельніцтва, падуладнае Рурыкавічам. Вялікую ролю ў гэтым адыграла і пашырэнне хрысціянства на ўсходнеславянскіх землях. Быць рускім таксама азначала быць ахрышчаным у грэцкую веру. У гэтым сэнсе рускія супрацьпастаўляліся язычнікам-паганцам і лаціннікам. Паступова знікаюць са старонак летапісаў назвы славянскіх плямёнаў, у тым ліку тых, што засялялі тэрыторыю сучаснай Беларусі – крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў. Асновай ідэнтычнасці насельніцтва становіцца прыналежнасць да пэўнага горада-княства – палачанін, віцеблянін, аршанец, менчук, туравец, гарадзенец і г.д.

Як мы ўжо адзначылі, старэйшым сярод князёў Рурыкавічаў быў кіеўскі князь. Таму ў гістарыяграфіі замацавалася назва Кіеўская Русь, пад якой даследчыкі разумелі своеасаблівую канфедэрацыю шматлікіх княстваў. Але гэта не была адзіная цэнтралізаваня дзержава з нейкім супольным адміністрацыйным апаратам, сістэмай падаткаў і г.д. Напрыклад, Полацкім княствам кіравала асобная дынастыя нашчадкаў дачкі Рагвалода Рагнеды, якая праводзіла цалкам самастойную палітыку і перыядычна ўступала ў вайсковый канфлікты з Кіевам.

Але пэўная адзіная культурная прастора на ўсходнеславянскіх ці рускіх землях несумненна існавала. Праўда, гэтая прастора ахоплівала найперш прадстаўнікоў княсткіх эліт і вышэйшага духавенства. Менавіта князі і іх дружыннікі былі зацікаўлены ў пашырэнні хрысціянства, а таму часта нават сілай прымушалі сваіх падданых прымаць новую веру. Праз пэўны час у Полацку і Тураве ўзніклі кафедры хрысціянскіх епіскапаў, якія стаялі на чале мясцовых царкоўных структур. Аднак на вёсцы, як сведчаць шматлікія крыніцы, паганства яшчэ вельмі доўга захоўвала сваю моц. Тут адбываецца своеасаблівы сінтэз паганскіх і хрысціянскіх традыцый, што наклала вельмі моцны адбітак на ментальнасць беларускага сялянства.

Хрысціянізацыя Полацкага і іншых княстваў, што знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі, мела велізарнае значэнне для іх культурнага развіцця. Менавіта з хрысціянствам прыходзіць сюды пісьменнасць (калі не ўлічваць вельмі нешматлікія прыклады рунічнай пісьменнасці). Напачатку кнігі прывозіліся з Візантыі. Але хутка іх пачынаюць перапісваць у мясцовых новаўтвораных манастырах. Грэкамі альбо балканскімі славянамі часта былі першыя святары і нават епіскапы. Паступова фармуецца духавенства мясцовага паходжання. Самыя адукаваныя яго прадстаўнікі засвойваюць грэцкую мову і знаёмяцца з багацейшай кніжнай культурай Візантыі. З грэцкай мовы на царкоўнаславянскую перакладаліся найперш царкоўныя кнігі. Самае ранняе – Тураўскае евангелле – было створана ў 11 ст. Перакладаліся таксама кнігі, якія ўтрымлівалі звесткі па гісторыі і геаграфіі – "Гісторыя іўдзейскай вайны“ Іосіфа Флавія, “Троя“, “Александрыя“ і інш. Праз гэтыя кнігі антычная спадчына даходзіць да адукаваных эліт Беларусі. Візантыйская кніжнасць мела вялізны ўплыў на развіццё беларускай рэлігійнай думкі таго часу. Так, выдатны багаслоў і красамоўца Кірыла Тураўскі несумненна быў добра знаёмы як з візантыйскімі тэкстамі, так і з антычнай спадчынай. Яго рукапісныя павучэнні распаўсюджваліся ва ўсіх рускіх княствах і карысталіся велізарнай папулярнасцю сярод духавенства і вернікаў. Сярод прадстаўнікоў візантыйскага красамоўства, пад уплывам якіх знаходзіўся Кірыл Тураўскі, даследчыкі называюць Іаана Златавуста і яго паслядоўнікаў: Прокла Канстанцінопальскага, Ціта Вострскага, Эпіфанія Кіпрскага, Яўлогія і Кірыла Александрыйскіх, Сімяона Лагафета і іншых выдатных дзеячоў хрысціянства. Па ўзору візантыйскіх хронік пры дварах князёў і ў манастырах пачалі стварацца гістарычныя летапісы. Летапісец пачынаў ад біблейскай гісторыі, а затым занатоўваў тыя падзеі з мясцовага жыцця, якія падаваліся яму вартымі ўвагі. Менавіта летапісы з’яўляюцца на сённяшні дзень галоўнымі крыніцамі, з якіх мы чэрпаем звесткі пра жыццё нашых продкаў у тыя часы. На жаль, адзіны вядомы гісторыкам летапіс з беларускіх земляў – Полацкі – не захаваўся да нашых дзён, што стала сапраўднай трагедыяй для беларускіх гісторыкаў.

Прадстаўнікі княскіх і баярскіх эліт беларускіх земляў даволі часта наведвалі Візантыю і імператарскі двор васілеўсаў. Дастаткова прывесці прыклад славутай асветніцы старажытнай Беларусі Еўфрасіні Полацкай, якая наведала імператара падчас падарожжа да Гроба Гасподня. Распаўсюджанне хрысціянства дало моцны штуршок развіццю мураванага дойлідства на беларускіх землях. Першым храмам, вядомым з летапісных крыніц, стала царква Багародзіцы ў Полацку. Ну а самым вядомым культавым помнікам той эпохі быў славуты Сафійскі сабор у Полацку (узведзены ў 50-х гадах 11 ст.). Яго пабудова сведчыла аб імкненні гэтага горада падкрэсліць сваю палітычную значнасць і роўнасць з такімі гарадамі, як Канстанцінопаль, Кіеў і Ноўгарад, дзе таксама галоўнымі храмамі былі Сафійскія саборы (яны прысвячаліся “Прамудрасці Божай). Паводле сваіго плана полацкая Сафія адносіцца да складанага тыпу крыжова-купальнага храма, на што ўказвае віма – дадатковае памяшканне ва ўсходняй частцы храма, якое паглыбляла перспектыву ўнутранага аб’ёму. Храмы такога тыпу сустракаліся ў Канстанцінопалі і ў некаторых візантыйскіх правінцыях.

Такім чынам, на беларускіх землях атрымаў распаўсюджанне візантыйскі крыжовакупальны тып храма, які набыў тут мадыфікаваныя формы. Таксама упрыгожванне храмаў фрэскавымі роспісамі ажыццяўлялася паводле візантыйскай схемы і манеры роспісу. Выявы святых мелі выцягнутыя формы, вялікія міндалевідныя вочы. Мастакі мала клапаціліся пра дакладнасць прапорцый чалавечага цела, яны найперш імкнуліся перадаць магутную сілу духу і аскетызм святых. Нягледзячы на плоскаснасць, умоўнасць і статычнасць выяў на фрэсках, для іх адначасова характэрныя моцная экспрэсія і эмацыйнасць, што дасягалася інтэнсіўнасцю і кантрастнасцю колераў, майстэрскай пабудовай кампазіцый. Праўда, помнікаў манументальнага жывапісу тых часоў захавалася няшмат. Амаль усе яны сканцэнтраваныя ў Полацку, большасць у Спаскай царкве Еўфрасінеўскага манастыра.

У “Жыціі Еўфрасіні Полацкай” гаворыцца, што беларуская асветніца звярнулася да імператара Мануліа І Комніна і патрыярха Лукі Хрысаверга з просьбай перадаць у Полацк копію абраза Багародзіцы Адзігітрыі Эфескай, які, паводле легенды, напісаў сам евангеліст Лука. Дзеля гэтага Еўфрасіня паслала ў Візантыю свайго слугу Міхала, які паспяхова выканаў заданне. Праўда, абраз Багародзіцы Эфескай пазней пакінуў Полацк.

Першыя дойліды і мастакі, якія ўзводзілі і распісвалі храмы ў беларускіх землях, напэўна паходзілі з Візантыі. Менавіта арцель грэкаў, на думку гісторыкаў, збудавала славуты Сафійскі сабор у Полацку. Але ўжо хутка гэтае майстэрства засвойваюць і мясцовыя майстры. Іншыя прыродныя ўмовы, іншыя традыцыі і ментальнасць насельніцтва ўплывалі на візантыйскі стыль, змяняючы яго і прыстасоўваючы да новых умоў. У Візантыі асноўным будаўнічым матэрыялам быў камень, на беларускіх землях яго было мала, а таму храмы будаваліся з плінфы (вузкая цэгла). Паступова сфармавалася полацкая школа дойлідства са сваімі характэрнымі рысамі, якія адрознівалі яе ад іншых архітэктурных школ Русі. Цэнтральны купал храма на Полаччыне становіцца больш высокім, набывае вежападобныя абрысы і надае ўсяму храму больш дынамічныя формы. Даследчыкі ўгледжваюць у гэтым уплывы ўжо заходнееўрапейскай архітэктуры. Вельмі арыгінальныя рысы набывае Гарадзенская школа дойлідства, адзіным помнікам якой, які часткова захаваўся да нашых дзён, з’яўляецца славутая Каложская (Барысаглебская) царква. У старажытнай Гародні (першая ўзгадка пра горад належыць да 1127 г.) былі ўзведзены тры мураваныя храмы ў падобным стылі – Каложская ці Барысаглебская царква (як гэты храм называўся ў 12 ст. даследчыкам дакладна невядома), Прачысценская царква і так званая Ніжняя царква (руіны яе знойдзены археолагамі на тэрыторыі Гродзенскага замка). Для гарадзенскай архітэктрунай школы характэрным было упрыгожванне сценаў храма шліфаванымі валунамі і рознакаляровымі маёлікавымі пліткамі, якія выкладваліся ў выглядзе крыжыкаў. У сцены ўмуроўваліся вялікія гліняныя гаршкі-галаснікі. Яны паляпшалі акустыку ў храме і адначасова рабілі больш лёккімі яго сцены. Яшчэ адной важнай асаблівасцю гарадзенскай школы было тое, што падлога ў храмах таксама выкладвалася з маёлікавай пліткі, прычым гэтая плітка стварала рознакаляровы складаны ўзор. Затое манументальны жывапіс у гарадзенскіх царквах амаль не выкарыстоўвася. Сцены ўнутры храма проста замазваліся ружовай рашчынай, якая замацоўвала плінфу. Але гэта таксама надавала інтэр’еру своеасаблівую суровую прыгажосць. Апроч Гародні храм падобнага тыпу будавалі таксама ў Ваўкавыску, але там будаўніцтва не было завершана з невядомых нам прычынаў. Узнікненне ў Панямонні арыгінальнага архітэктурнага стылю сведчыла пра вельмі высокі ўзровень культурнага развіцця гэтага рэгіёну, што стала вынікам перасячэнне розных культурных уплываў.

Такім чынам, візантыйскія ўзоры аказалі велізарны ўплыў на развіццё канфесійнага жыцця, кніжнай культуры і мастацтва Беларусі. Яны фармавалі духоўныя і эстэтычныя ідэалы, накладалі адбітак на фармаванне ментальнасці ўсяго насельніцтва – як адукаваных эліт, так і непісьменнага сялянства. У будучым сінтэз візантыйскіх і заходнееўрапейскіх традыцый становіцца адной з галоўных адрозных рысаў беларускай культуры ў цэлым.