Асвета, мастацтва

Найбольш моцна язычшцщя традыцьп, асабл!васц1 побыту сла-вянск1х i балцк!х народау праявююя ^ вуснай народная творчасщ, якая з'яулялася у гэты час адной з самых разв!тых галш духоунага жыцця. На беларусшх землях у IX—ХШ стст. шырока бытавал! каляндарна-абрадавыя песенныя цыклы, прысвечаныя розным язычн!ЦК1м святам (Маслен1цы, Дажынкам i 1нш.), сямейна-абрада-вая паэз!я, казш, иаданн!, был!ны, легенды, прыказю, загадк!, песн!, замовы. Яны адлюстроувал! у'яуленн! людзей аб прыродзе, жыцщ, смерц! i г. д. Асабл1ва глыбоюм! i каларытным) па зместу был! песенныя цыклы, як!я выконвал!ся на вяселлях, хрьюцшах, паха-ваннях i каляндарных святах.

Пасля прыняцця хрысщянства беларуск!я зелр! был! зарыента-ваны на засваенне в!зантыйска-праваслауных духовых каштоу-насцяу, як{я стал! адной з крынщ разв!цця нацыянальнай культуры. Трансплантаваная з В1занты!, адаптаваная да сацыяльиа-эканам!ч-ных, пал!тычных i культурных умоу нашых зямель, разнавщнасць хрысщянства была ас!мшявана i перапрацавана на мясцовай ппебе i з цягам часу набыла нацыянальнае адценне. Утвары^ся беларуск! варыянт (рэдакцыя) грэка-в!зантыйскага правасла^я, як1 да-пускау рознатлумачэнш канан4чных палаяонняу, увёу у сойм свя­тых ceaix падзв!жн1кау (першым! беларусюм! святым! стал! Б. По-лацкая i К. Тура^сюХ стварыу свае жыцц!, службы святым i г.д.

Аднак дзяржауныя мужы, культурныя дзеячы, што пайшл! у свой час на зблшэнне з В!зантыяй, не мат! прадбачыць аддаленых

177

вышка^ свайго такога кроку. В5зантыя, якая у X—XI стст. знаходз-шася на уздыме, у далейшым хшцца да заняпаду. Заходняя Еуропа пачынае перасягаць яе як у эканакнчных, так i у культурных аднос-шах i дасягнутай перавап ужо не саступае. МЬк тым праваслауе па-ранейшаму збл^жае Беларусь з {шоушай пад ухш В1зантыяй i аддаляе яе ад Заходняй Еуропы, ускладняе i затрымл!вае азнаям-ленне з яе культурным! дасягненням!, што мела далека щучыя на-ступетвы.

Больш таго, праваслауная царква прыунесла у культурна-рэл1г-шнае жыццё усходнеславянскага свету палпыку 1заляцыян1зму. Па-будаваны ею щэалаг{чны бар'ер на мнопя стагоддз! адгарадз^у яго ад Заходняй Еуропы i краж Усходу. Таму цесныя сувяз! з В13антый-скай культурай, якая у далейшым знаходзшася у стане застою i заняпаду, не зауЪёды адыгрывал! спрыяльную ролю, адмоуна адб1-л!ся на стане культуры усяго рэпёну, зарыентаванага на в{зантыйск1 варыянт хрысц1янства. Культурнае "спазненне" беларускага г^амад-ства як вын{к гэтага {заляцьмн{зму у далейшым етымулявау пера-давых дзеяча^ адцаць прыярытэт кантактам з цэнтральна-i заход-нееурапейск]м1 кра!нам1.

Культура старажытнай Беларус! вылучалася высок!м узроунем развщця i складанай структурай. Яна арган1чна спалучала у сябе культурныя традыцьп' усходнеславянсмх шммёнау, элементы ан-тычнай i хрысщянскан культур. Фарм4раванне феадальных аднос!н абумовша пачатак стратыф1кацьн культуры па сасло^наму прынцы-пу: узн1кае культура пануючай варствы (княжацкага двара) i трады-цыйная культура, захавальн1кам1 i спажыуцам! якой был! сяляне i гараджане.

У савецкай г1старыяграф11 доуп час трымалася канцэпцыя адз1-най старажытнарускай культуры, заснаваная на меркаванн! аб на-яунасщ у IX—XIII стст. етаражытнарускай народнасщ. Сённяшняя беларуская пстарычная навука не успрымае гэту канцэпцьпо адназ-начна, спасьшаючыся на альтэрнатыуныя ей погляды. Згодна з imi агульнай для усходнеелавянсйх плямёнау была у большасщ куль­тура княжацкага двара, якая грунтавалася на хрысц!янстве, разв!ва-ла спецыф4чныя для гэтай варствы грамадства вщы вуснай i песен-най творчасщ. Што ж датычыцца традыцыйнай культуры - яна

178

моцна была прасякнута язычнщтвам i захоувала спадчыну плямё-нау", склаушых у будучым падставы беларускага этнасу.

Найбольш моцна язычнщкая традыцыя, асабл 1васц1 побыту сла-вянсшх i балцю'х народау проявился у вуснай народнай творчасщ. На беларусюх землях у IX—ХП1 стст. шырока бытавала каляндар-на-абрадавая паэзЫ. У адпаведнасц! з чаргаваннем пор года яна падзялялася на чатыры комплексы, як!я у"ключал1 каляндарныя прыметы, прыказк!, пест, паверЧ. Веснавы, легш, восеньси i згмо-вы цыклы групавалгся вакол язычтцмх святау - Маслешцы, Ру-сальнага тыдня, Купалля, Багача, Каляд i друг!х, яюя адпавядал! акрэсленаму этапу сельскагаспадарчых работ. Гэтая частка вуснай народнай творчасщ аргашчна увашила у спадчыну беларускай культуры i у народных традыцыях жыве яшчэ i сёння. Батата прад-стаулена была сямейна-абрадавая паэз!я. Казк!, паданш, легенды, прыказкц загадк!, замовы, праклёны i 1ншыя жанры вуснай народ­най творчасц! адлюстроувал! уяуленн! нашых продкау аб наваколь-ным сусвеце.

Паводде некаторых аутара^ у тэты час на беларусюх землях шырокае распаусюджванне атрымал! был!ны. Аднак гэтае мерка-ванне абвяргаецца поунай адсутнасцю ix у народным рэпертуары. Бьиины з*яулял!ся часткай культуры княжацкага двара i не мел! шырокага распаусюджвання ^ народзе, трашуюы у народнае ася-роддзе на рускай Поуначы не раней XIV ст.

IX—XIII стст. адметны пачаткам распаусюджвання к!рыл!чнай П1сьменнасш. Паводде некаторых даследчыкау (М. Шчакац!х1н, I. Трусау) у дахрысщянскую эпоху на беларусмх землях юнавала свая С1стэма шсьма, заснаваная на рун!чных знаках. Асобныя з ix знойдзены на цэглах Каложскай царквы у Гродне, царквы Спаса на Смядыш у Смалёнску, так званых "драг1чынск1х клейнах", дшшчах пахавальных гаршкоу. Юрыл1чнае пшьмо, тратушае на земл! усходн1х славян з В1зантьп разам з хрысщянетвам, было больш зручным для выкарыстання i знайшло распаусюджванне не тольк! сярод кн1жн!кау, але i сярод простата люду. ГПсанае слова павшна было абслугоуваць патрзбы пал1тычнага i гаспадарчага жыцця, за-мацоуваць для нашчадка^ вопыт папярздн1х пакаленняу. Менавта гэтым тлумачыцца дастаткова шырокая сацыяльная сфера яго ужы-

179

вання. Сведчаннем гэтага з'яуляюцца шматлшя знаходк! надшсау на прадметах, у тым Л1ку на шыферных праснщах, керамщы, выра-бах з косьщ. У якасщ матэрыялу для шсьма нашыя продю выкары-стоувал! пергамш i бяросту. Дзве берасцяныя граматы знойдзены у Вщебску i Мсщслаулй Разам з распаусюджваннем пгсьменнасщ на беларуемх землях з'явшася летатеанне. Буйнейшым леташсным зводам усходн!х славян з'яуляецца "Аповесць мшулых гадоу", створаная, як мяркуюць, у пачатку XII ст. у Юеве на падставе больш раншх пагадовых зашсау, дакументау вял!1акняжац1сага ар-xiea i 1ншых матэрыялау. У "Аповесщ М1нулых гадоу" захавалася шмат звестак аб густеры! старажытнабеларусих зямель, асабл!ва Полацкага княства. Летапюец апавядае аб Рагвалодзе, Рагнедзе, Усяславе Брачьюлав1чы, прыгадвае Полацк, Менск, Турау, Бярэсце, Гарадзен i !ншыя старажытныя беларусия гарады. Частк! гэтага летап1су трапш у пазнейшыя летапюныя зводы, у тым лшу Радз!в-шауск!. "Аповесць мшулых гадоу" дайшла да нас у некальк^х cnicax - 1пацьеусюм, Лаурэнцьеуск^м, як!я адрозн!ваюцца хгауна-той i варыянтам! некаторых сюжэтау,

Вядома, што летапюанне вялося у Полацку пры саборы Св. Саф11, але сам полацк! летапЬ не захавауся, да нас дайшл! тольи яго часта!, уключаныя у больш позш KieycKi летапю. Некюорыя ricTOpbrid л1чаць, што летап1санне вялося таксама у Тураве i Нава-гародку.

Разам з хрысщянствам на беларуск!я земл! прыйшла л1таратура. Спачат!^ гэга была Б1бл1я i творы Л1таратурна-багаслоускага змес-ту. Побач з {mi атрымаш распаусюджванне прыродазнаучая i г1ста-рычная л!таратура, творы антычных аутарау, В1'зантыйск1х л^тарата-рау. Кн1жн1к! беларуск1х зямель, як можна меркаваць па дайшоу-шых да нас звестках, ведал! 1мёны i творы Гамера, Платона, Арыс-тоцеля.

Пад уплывам перакладной Л1таратуры (для перакладу ужывалася мова кнЬкнасц! — стараславянская) разв!валася арыгшальная Л1тара-тура. Выдатным яе помшкам з'яуляецца "Слова аб походзе Irapa-вым", створанае, як мяркуюць даследчьш, у 1185—1187 гг. Выказва-ецца думка (Я. Пауленка), што гэты выдатны помшк усходнеславян-скай л1таратуры мог быць створаны вд захоувауся на Гарадзеншчы-

180

не. На карысць гэтай думк! гаворыць той факт, unx> pyicanic "Слова аб паходзе 1гаравым" трату у калекцыю графа Румянцева у той час, кал! яго давераныя асобы рабш пошую сгаражытнасцяу на новада-лучаных да Растаскай iMnepbii заходнебеларусюх землях. Паводле шшай вереи "Слова..." было нашсана у Kieee.

Апавяданне пра няудалы паход ноугарад-северскага князя Irapa Святаслашча, якое паслужыла сюжэтнай канвой твора, падаецца на фоне шырокай карцшы жыцця Старажытнай Pyci. Невядомы аутар усхвалявана i прашшнва распавядае аб былой магутнасвд Pyci, асуджае княжацшя м1жусобщы, заюпкае князёу да аб'яднання. У «Слове» шмат згадак пра беларуск{я зеши, асабдава аб Палашам княстве. 3 цеплынёй i спачуванием апгсаны аутарам полаща князь Усяслау Брачыслав1ч, ярка паказана б!тва на Ням1зе 1067 г., нагад-ваецца полацк! князь 1зяслау Вас1лькав1ч.

1ншыя жанры арыг!нальнай лггадатуры, атрымаушыя шырокае распаусюджваине на беларуск!х землях у IX—XIII стст., прадстау-лены жыщйным! (апяграф1чным1), паломн!цк1М1 i гтавучальным! творам!. Тут найбольш ц!кавым1 з'яуляювда "Жыццё Еуфрасшш Полацкай", "Жыццё Аураам1я Смаленекага", "Хаджэнне 1гнац1я Смаляшна" i 1ншыя. 3 творау павучальнага жанру належыць вылу-чыць спадчыну К!рылы Тураускага (каля 1130-каля"1182 гг.), вы-датнага лггаратара i фшосафа-багаслова. Аб яго жыцщ да нас дайшл! Уры^кавыя звестк}. Усе жыццё ён правёу у Тураве, вырас у багатай мяшчанскай сямЧ i атрыма^ высокую для тых часоу адука-цыю. Затым пайшоу у манастыр i 5фэшце атрыма^ сан enicicana. К1рыла TypaycKi быу вядомы як майстар аратарскай прозы, выдат-ны палем!ст. 3 ягонай спадчыны захавалася восем "слоу" - пропа-ведзяу, некальк! дыдактычных аповесцяу-прытчау^ два каноны i каля трыццащ мал!тва^-споведзяу. "Прытча пра душу i цела", "Пра сляпога i кульгавага", "Слова на Вял^кдзень", "Аповесць пра бела-рызца i манаха". Творы К1рылы Тураускага на працягу стагоддзяу пераходзш! з аднаго рукашснага зборн}ка у друп, змяшчал4ся у беларусмх першадруках. У цэнтры бояьшасцг творау шсьменн1ка -клопаты аб духовная дасканаласщ чалавека, якую аутар разумеу у адпаведнасц! з этичным! i эстэтычным! щэалам} свайго часу. За выдатнае аратарскае майстэрства Юрылу Тураускага сучаснш!

181

справядгпва называл! "Златавустам, лети за dpyzix заззяушым на Pyci". Творчасць фитосафа t пюьменшка з Турава была вядома далека за межам! беларусюх зямель.

У агульную скарбонку усходнеславянсых народау" увайшла спадчына урадзкэнца Смаленскага княства, пюьменнша, фитосафа i царкоунага дзеяча Юнмента Смаляц1ча, як! на працягу сям! год быу к'шусшм мгграпалггам. На жаль, да нашых дзён дайшоу тольк1 адзш яготвор - "Паеяанне Фаме прасвпару", у як'м аутар выказау сябе арыгшальным мыслщелем, здольным палемгстам i шырока эрудз!раваным крытыкам.

Пюьменства прынесла з сабой звычай стварэння б1бл!ятэк i apxi-шу. Адаюй з першых (з сярэдзшы XI ст.) на беларускЬс землях была закладзена бШшгжл Сафшскага сабора у Полацку. Тут на працягу четырехсот год (да 1563 г., кал! яна была разрабавана) назапашаны был! мног!я сотш каштоуных рукапюау, батата шюстраваных кн!г, актавых дакументау. Kmri мел! вялисую каштоунасць не толыа дзя-1^ючы свайму зместу, аде i з-за выдатнага аздаблення. Яны пюал!ся на пергам!не уставам - характэрным для старажытнаславянскай тсьменнасц! тыпам К1рыл1чнага тсьма, яшму был! уласщвы стро­гая геаметрычнасць лггар, зл!тнае нап!санне слоу у радку. Рукап1сы упрыгожвал! шматкаляровым! мш!яцюрам1, застаукам!, канцоукам!, 1н!цыялам1. М1н!яцюры малявал! згодна з традыцыям! {канашсу: ужывалася адваротная перспектыва, плоскаснасць выявау, С1мвал1ч-насць фону, Загалоук! i канцоук! аздаблялюя расл!нным арнаментам з выявам! звяроу i птушак. Пераплёты рукапюных khif аздаблял! каштоуным! каменям!, на ix pa6Lni абклады з парчы i аксампу, золата i серабра, дэкарыравал! чаканкай, эмалям!, грав!роукай. Рукапюньгх KHir IX—ХШ стст. захавалася мала. Самым! раншм! з дайшоушых да нас ад нашых продкау кнгг з'яуляюцца Тураускае Евангеяле XI ст., якое сёння знаходзщца у б1бл1ятэцы Акадэми навук Лггвы, i Полац-юя Евангелл! XII—XIV стст., што трапш у Пецярбург i цяпер захо-уваюцца у б1*бл1ятэцы 1мя Салтыкова-Шчадрына.

Распаусюджванню п!сьменнасц1 садзейн1чал1 нешматл1к1я шко­лы, яюя дзейн!чал1 пры княжацк!х дварах i манастырах. У Полацюм княстве адну з першых школ стварыла князё'5?на Прадслава, атры-маушая у манастве !мя Ефрасшш. Ефрас!нвя Полацкая (1104(?) -

182

1167(?)) была дачкой Святаслава (у хрышчэнш Георпя) i унучкай Усяслава Брачыслав1ча. У 12-гадовым узросце яна пастрыппася у манахш! i жыла у келл! Сафшскага сабора у Полацку, дзе займалася перапюваинем кшг для яго 6i6ni»T3Ki. У канцы 1120-х гадоу Ефрась ння заснавала неподалёку ад Пояацка жаночы манастыр, а у канцы 1150-х - мужчынскь Пры гэтых манастырах створаны был! школы, дзе вучылюя не толыа хлопчыкц зле i дзяучынкь У канцы жыцця Ефрасшня Полацкая адбыла паломнщтва у lepycaiHM, дзе i памерла. Мошчы яе бьш спачатку перавезены у Kiey, а затым у заснаваны ею Спаса-Ефрасшнеусю жаночы манастыр каля Полацка. Асветнща з роду Усяслава была далучана праваслаунай царквой да лису святых за яе дзейнасць на шве умацавання хрысщянскай веры i асветы. Дзень памящ Св. Еуфрасшш адзначаецца царквой 23 траутля.

Надзвычай багатыя традыцьп склал!ся у гзты час у дойлщстве. Уяуленн! аб забудове старажытных беларуск1х гарадоу даюць матэ-рыялы археалаг1чных раскопак у Брэсце, Гародн!, Полацку, Зас-лау{, Менску i друг!х населеных месцах Беларусь У Брэсце, на-прыклад, археолап выявил! 224 жылыя i гаспадарчыя пабудовы, большасць як!х уяуляюць сабой аднакамерныя драуляныя зрубы памерам 13—46 квадратных метрау. У XII съ на беларусих землях з'яуляюцца першыя мураваныя помшкьвежы, храмы, крэпасц!.

Адзш з першых у 1920-я гады беларуск!Х даследчыкау псторы! айчыннага дойлщства М. Шчакац1х!н вылучы^ на падставе харак-тэрных прыкмет (спосаба^ кладк!, дэкору, памерау i нланау будь№ кау) тры арыг!нальныя школы дойлщства на беларуск»х землях у згаданы чае: полацка-в1цебская, гарадзенская i смоленская.

Полацкая школа дойлщства адчула на сабе уплыу В1зантыйскай i малааз1яцкан арх1тэктурных школ. Яе адметнасцям! быу лакан!зм архпэктурнай канструкцы!, выкарыстанне так званай муроую "з прыхаваным радам" (адзш рад тонкай цэгаы-пл1нфы "уташивауея" у паверхн! i замазвауся белым расчынам-цмянкай, ствараючы стра-каты узор), адсутнасць знешняй тынкоукц аздабленне {нтэр'ера фрэскамь Сёння вядомы некальк! мураваных забудоу полацка-В1цебскай школы: Пятн1цкая i Барысаглебская цэрквы у Бельчыцах, Спаса-Ефрас1ннеуская царква у Полацку, Дабравешчанская царква у В1цебску, княжацк! церам у Полацку. Буйнейшым помн!кам гэтай

183

школы, найстаражытным мураваным храмам Беларус! з'яуляецца сабор Святой Сафи у Полацку. Гэты храм, магчыма, быу пабудава-ны не тольк! як хрысщянская святыня, але i як с1мвал незалежнасщ Полацкага княства ад Ноугарада i Kieea у часы Усяслава Брачысла-в!ча. Яго ^зннсненне датуюць перыядам з 1044 па 1066 гады, па-в<щле шшых звестак ён быу збудаваны пам!ж 1050 i 1060 гадам!. Стварэнне прадстаушчай царквы у Полацку ставша горад у адзш шэраг з Юевам i Ноугарадам, дзе так1я ж храмы або ужо был! збудаваны, або будавашся, i пазбауляла Усяслава ад магчымых абв-шавачванняу у язычщцтве. Полацю Сафшси сабор уяуляу сабою пящнвфны крыжакупальны храм з трыма граненым! апо'дам!, на даху яюога мвлася пяць щ сем купалоу. Знутры храм быу аздоблены фрэскам!, рэштк! як!х захавал!ся да нашых дзён. На працягу сваей доугай Г1сторы1 Полацкая Саф1Я двойчы была перабудавана, апошн! раз — у XVIII ст., кал! paurnci старажытнай царквы был! уключаны у касцёл стылю барока i згубии пачатковы выгляд.

3 творау гродзенскай школы дойлщства сёння вядомы щжняя, Прачысценская i Барысаглебская (Каложская) цэрквы у Гродне₄ рэштк! царквы у Ваукавыску i гродзенсм княжацщ церам. Гродзен^ сия майстры (1мя аднога з ix - Пятра Мшанег! - захавалася) ужы-вал! муроуку з чэсаных камянёу i пл!нфы, упрыгожвал! культавыя пабудовы звош^ маёл!кавым1 пл1ткам{, ствараючы рознакаляровыя кампаз!цы!, з ix жа сцялш! падлогу. У ceaix галоу^ых рысах грод-зенская школа сфарм1равалася у XII ст. На думку М. Шчакащхша, яе забудовы, падобныя на кауказсюя i малааз1яцкЫ хрысц!янск!я храмы, утрымл!вал1 пры гэтым некаторыя рысы в!зантыйскай apxi-тэктуры. Найлепш захавалася царква Барыса i Глеба, пабудаваная у 1180-я гады на стромк!м беразе Немана. Шасц1слупны трохнефны храм памерам 21,5 на 13,5 метра спалучьгу у сабе найбольш харак-тэрныя рысы школы, знутры сцены был! часткова атынкаваны i упрыгожаны фрэскам!, дзеля лепшай акустым i палягчэння канст-рукцы! у ix был! умураваны гаршк! - галасн!к1.

Смаленская школа дойлщства цесна звязана была з к!еускай арх1тэктурнай школай i нагадвала некаторыя яе рысы. 3 пабудоу ХП—ХШ стст. да нас дашшн рэштю цэрквау Спаса на Смядыш, Барысаглебскай, Петрапаулаускай i шшых.

184

У ХШ ст. беларуская архпэктура наполнится вежам!, як!я буда-валюя у выглядзе данжонау ц! асобна, ц! у комплексе крэпасных сцен. Найлепш захаванай з'яуляецца Камянецкая вежа, пабудава-ная непадалёку ад Брэсга.

Высокага узроуню на беларуск!х землях дасягнула у гэты час выяуленчае i дэкаратыуна-прыкладное мастацтва. Галоуным! жан­рам! першага з ix был! у IX—ХШ стст. манументальны жывапгс ' (мазажа, фрэска), !канап!с i кн!жная мшяцюра. На беларуск!х зем­лях майстэрства маза!к! з'явшася у XII ст., трашушы сюды, хутчэй за усе, з В!занты!. У якасц! матэрыялу выкарыстоувал! смальту — каляровае непразрыстае шкло у выглядзе куб!кау ц! пласцшак. Ма-за!ка аздабляла збудаванн! Верхняга замка i храм-пазавальню Спа-са-Ефрасшнеускага манастыра у Полацку., Н!жнюю царкву у Га-родш. Фрэскавы жывап!с - размалёука прыродным! фарбам! па свежым тынку - захавауся фрагментарна. Уяуленн! аб традыцыях i тэхшцы фрэскавага жывапюу даюць росп!сы Спаса-Ефрас!ннеус-кай царквы, дзе у алтарнай частцы, на сценах, слупах, што падт-рымл!ваюць хоры, у кели Ефрасшн! Полацкай адкрыта больш як дваццаць фрагментау pocnicy з выявам! святых. Тыпажы, выкарыс-таныя мастакам!, нагадваюць в!зантыйск!я - вузк!я твары, мшдале-падобныя вял!к!я вочы, сщснутыя, але цёплыя i прасякнутыя жыц-цём вусны. Магчыма, што у вобразе адной са святых намалявана заснавальшца храма - Бфрас!ння Полацкая.

1коны, створаныя на беларуск!х землях у той час, пакуль што не выяулены даследчыкам!. Але у л!таратуры маюцца звестк! аб нека-торых найбольш шанавальных !конах, як!я был! прывезены з В!зан-ты!. Гэга падораная Ефрас!нн! Полацкай {кона Эфескай або Кор-сунскай Багародз!цы, напюаная згодна з паданием святым Лукой яшчэ пры жыцц! яе персанажа, !кона "Дзьм!тры Салунск!" ! !нш.

Дэкаратыуна-прыкладное мастацтва j? гэты час вылучаецца у самастойную гал!ну творчасщ, адбываецца спецыял!зацыя рамесн!-кау у асобных яго вщах, удасканальваюцца тэхн!ка апрацоук! матэ­рыялу, мастацюя прыёмы, больш разнастайным! становяцца формы i тыпы творау. Збераглюя шматл!ия мастацк!я вырабы з дрэва -прылады працы i предметы побыту, упрыгожаныя арнаментальнай шнтурнай разьбой. У XII ст. расквггае разьба па юсщ. У Полацку,

185

Гародш, Тураве, Пшску i шшых гарадах знойдзены касцяныя гронш нажоу, грабяш, лыжк1, накладю на зброю, упрыгожаныя геаметрычным арнаментам у тэхшцы rpaeipoyici. Высокамастащам! з'яуляюцца шахматныя ф{гурк{ з косщ, знойдзеныя у Ваукавыску, Лукомл!, Гародш. У ювел!рным мастацтве шырока пачынаюць ужывацца фшгрань, грав^роука, залачэннв, лщцё, Сярод шматлшх ювелирных вырабау найбольш значнай каштоунасцю з'яуляецца крыж, зроблены па заказу Ефрасшш Полацкай ювел!рам Лазарам Богшай у 1161 г. Ягоная каштоунасць тлумачыцца не толью мас-тацкай дасканаласцю. Тэта была даразахавальнща для святых рэшквш, яня пасланцы полацкай князёуны прыввзл! з Усходу. Крыж шасщканцовы, даужынёй 51 см, драуляны, пакрыты зала-тым! i сярэбраным! пласц!нам1, абкладзены каштоуным! камяням!, жэмчугам i выявам! святых, зробленым! у тэхн{цы перагародчатай эмал!. На баках яго знаходз!цца надпю, у яшм пад пагрозай праклё-ну забараняецца перанясенне крыжа са Спаса-Ефрас1ннеускай цар-квы, яшй ён быу ахвяраваны. Падчас вайны Полацка са Смаленс-кам смаляне вывезл! крыж да сябе. Вярнуу яго у Полацк 1ван IV, даушы таи зарок у выпадку узяцця горада. У 1812 г. крыж схавал} у сцяне Саф1йскага сабора, а у 1841 г. зноу паклаш у адноуленую Спаса-Ефрас1*ннеускую царкву. У 1920-я гады ладчас барацьбы з рэя1г1яй ён быу перанесены у царю>уна-археалаг1чны музей, а за-тым у сутарэнне Магшёускага банка. Адтуль гэтая святыня зн1кла напярэдадн! щ у час вайны.

Уяуленн! аб музычнай культуры беларусих зямель IX—XIII стст, даюць выявы музыкантау, зробленыя у творах дэкаратыуна-прык-ладнога мастацтва. Пры княжацк!х дварах гучала зфачыста-цырыма-шяльная i ваенная музыка. Народнае музычнае мастацтва атрымала разв^ццё у творчасщ скамарохау, народных казачшкау i спевакоу. Яны !грал1 на гуслях, жалейках, бубнах, суправаджал! народныя свя­ты, гульш, абрады. 1снавала i царкоуная музыка, традыцьй якой прыйшл! на беларусюя земл! з Bisambii, у працэсе развщця у ей узн!кла своеасабл1вая емпэма спевау - знаменны распеу.

Культурныя здабытк! беларуск!Х зямеяь IX—XIII стст. з'яуля­юцца неад'емнай часткай нашай культурнай спадчыны. Яны i сён-ня арган!чна упюваюцца у духоунае жыццё беларусау.

186

ЛЕКЦЫЯ 12

УТВАРЭННЕ ВЯЛ1КАГА КНЯСТВА Л1ТОУСКАГА, РУСКАГАI ЖАМОЙЦКАГА

• Прычыны аб'яднання славянские г балцкгх зямель вакол Наваг- радка. Мтдоуг.

* Дзегтасць Войшалка, Трайдзена i Вщеня.

Прычыны аб'яднання славянски i балцкик зямель вакол Наваградка. Мшдоут

У канцы 30-х - 40-ых гадоу XIII ст., кал! земл! усходшх славян папал! пад мангола-татарскае ярмо, у Панямонш, на балта-ела-вянсюм сумежжы, некая! падпарадкаваным Юеву, узжкае новая дзяржава - Лггоускае ц!, як яно яшчэ ф!гуруе у тагачасных крыш-цах, Вял1кае Наваградскае княства. Пачынаецца новы перыяд ricro-рьн Беларуси, галоуным зместам якога з'я^ляещщ фарм!раванне на яе i суседшх тэрьгторыях Вялгкага княства Лгго^скага, Рускага i Жлмойцкага (далей - ВКЛ).

Утварэнне ВКЛ - заканамерны вышк унутранага сацыяльна-эканам!чнага i пал!тычнага разв!цця зямель сучасных Беларус» i Летвы у XII—ХШ стсг.

Аднос1Ны усходнеславянск1х княства^ са ceaJMi бл!жэйшым! 6алцк1м! суседзям! был! няпростым!. Разрозненыя зeмлi пстарыч-най Лггвы у X—XII стст. был! аб'ектам заваёвы суседн!х славянсюх дзяржау. Вядомы паходы на лггву Kiej^eKara князя Яраслава Мудра-га у 1040 i 1044 гг., Мсщслава К$еускага сумесна з Усеваладкам Гарадзенск1м у 1132 г., полацка-менскага князя Валадара Глебав^ча каля 1159 г. У 1191 г. рыхтавауся сумесны паход полацк1х i науга-родск!х атрадау. У пачатку XIII ст. на л^тву хадзш полацюя, чарш-гауск1я, смаленск!я князь Полацюя княз! неаднаразова выкарысто-увал{ лпх)5гск!я дружыны для высвятлення аднос1н пам!ж сабой i са ceaiMi суседзям! у час м!жусобщ. У'Аповесщ м^нулых гадоу" л!тва называецца у л!ку плямёнау, яюя плацш дашну Юеву.

Частым! был! спусташальныя паходы усходнеславянек!х дру-жын i на яцвяжск!я земл!. У 983 г. хадз!у на яцвягау вял!к! к!еуск!

187

князь Улад31М1р Святаславамч, у 1038 г. - яго сын Яраслау. У XII-першай палове XIII ст. барацьбу з яцвягаш i лггвой вядуць галщка-валынсюя кшш; па леташсах вядомы ix паходы у 1112, 1113, 1196, 1227, 1235, 1248, 1253, 1258 гадах.

У сваю чаргу у XI-першай трэщ XIII ст. лггоусия i яцвяжсюя дружыны неаднаразова робяць набег! на славянск!я княствы, да-ходзяць да Тураускай, Валынскай, Ноугарад-Северскай, Смаленс-кай зямель. Галоунай мэтай гэтых паходау быу не захоп чужой тэрыторьн, а рабаушцтва, захоп палонных, хатняй жывёлы i г. д. Яны насш грабежнщк! характар i з'яулял!ся адной з крынщ наза-пашвання багаццяу лггоускай знащ. 3 леташсау i хрошк вядомы Л1тоусия паходы ва усходнеславянсюя земл! у 1205, 1207, 1216, 1224, 1225, 1226, 1229, 1234 i у шшыя гады. Тольк! на працягу 1201—1236 гг. лггоусщя княз! аргашзавал! 14 буйных паходау. "Беда бо бе в земле Володимеръстей от воеванья литовского и ятвяжского ", — пша, напрыклад, Гал1цка-Валынск1 легаше.

Зыходзячы з рэальных фактау лггоусих паходау на усходнесла-вянская земл!, псторыю канца XIX—XX стст. распрацавал i "канф-рантацыйную" вераю генез!су ВКЛ, згодна з якой верхняе i ся-рэдняе Панямонне 6iAiii зонай адвечнай балта-славянскай канфран-тацы!, щ змагання за тэрыторьп. Спачатку_г мауляу, усходая славя­не перамагал! тут i цяснш! балтау, потым па меры раздраблення i аслаблення Pyci ^алты у сваю чаргу перайшй у наступ. Паступова балщая экспансия з ваенна-рабаун!"чай перарастае у тэрытарыяль-на-захопн!цкую. М1ж тым прыхшьн!кам гэтай тэзы не удалося вы-яв!ць Н1воднага факта захопу л^твой якога-небудзь горада ц1 зямл! на тэрыторы! будучай Беларус!. Усе вадомыя выпадк! прыходу лггоусюх князёу на княжанне ва усходнеславянскш гарады у XIII ст. адбыл!ся праз запрашэнне. Больш таго, у крын^цах няма прамых щ вартых даверу усшсных сведчання^ аб нападзе летапюнай Л{твы на Наваградак, Гародню, Ваукавыек. Раней даследчык! не заува­жал! i таго, што ваяун!чы рух балтау быу нак!раваны за межы Панямоння. Гэга быу рэпён балта-славянскага супрацоун1*цтва, у як^м актыуным i культурна дам1нуючым бокам был! усходшя сла­вяне, яия з часам аздмшявал! балцк!х аутахтонау.

Да пачатку XIII ст. сацыяльна-эканам!чнае разв^ццё летатснай

188

лггвы, а^кштайтау, жамойтау (жамойщ, жмудзО прывяло да фармй равання феадальных адносш, да падзелу на знаць i просты народ. У ix яшчэ не было гарадоу, яны не мел! свайго шсьменства. Лпва i Жмудзь уяулял! сабой шэраг асобных зямель з "кушгасамР' (кня-зям!) на чале. К таму часу яны выйнш з залежнасщ ад суееднйс усходнеславянск!х дзяржау. 1х развщцё знаходзшася на той стадьн, услед за якой щзе утварэнне дзяржавы. Палпычнае адз1нства стала неабходнасцю часу. Больш цеснаму згуртаванню плямён, ix ваенна-палпычнай, тэрытарыяльнай кансалщацьи садзейшчау знешш фак-тар - пагроза з боку крыжакоу, ятя у канцы XII - пачатку XIII ст. з'явшся у Прыбалтыцы i начал! калашзаваць яе тэрыторы!.

Паступова з асяроддзя Л1тоускай знац! вылучакщца найбольш уплывовыя i магутныя. Вядомым сярод ix у пачатю^ XIII ст. быу М1ндоуг, як! пачау барацьбу за падпарадкаванне Л1тоуск1х зямель пад сваей уладай.

[мкненне да кансалщацьп прыходз!ць на змену цэнтрабежным тэндэнцыям i на славянск!х землях. Рост вытворчых сш, умацаван-не феадальных адносш, пагпыбленне грамадскага падзелу працы, разв!ццё гандлю' садзейн}чал1 пераадоленню адасобленасщ кня-ствау, зл1ццю ix у больш буйныя дзяржавы. Эканам1чнае i пал!тыч-нае збл!жэнне, этнакультурная роднаснасць старажытнабеларуск!х зямель выкл1кал! неабходнасць ix тэрытарыяльнай кансалщацьп. Асабл1ва ушацшуея цэнтра1мкл!вы працэс на Беларуси у другой палове XII - пачатку XIII ст.

Новы этап дзяржаваутварэння бы^ звязаны са складанай знеш-непал!тычнай с!туацыяй ва Усходняй Еуропе. Уся пауднёвая i усходняя частю усходнеславянскага арэала на праця!у 1237—1242 гг. бьш зруйнаваны мангола-татарам!. Акрамя таго, знешняя не-бяспека пагражала з поуначы i з захаду: немцы з пачатку XIII ст. усталявалюя у н1жн!м Падзв1НН1. Гэта быу час, кал! з розных бакоу на беларусшя земл! няумольна насоувалюя крыжак! i мангола-татары. У пачатку XIII ст. Полацкае княства першае з усходнеславянск!х зямель прыняла на сябе цяжар барацьбы з кры-жакам!. Тэу^гонск} ордэн, заваяваушы Flpyciro, з 1283 г. распачау актыуную агрэс1ю на Панямонне, яюе адчувала пагрозу таксама i з пауднёвага ^сходу. Н{кол1 так востра, як у XIII ст., не пауставала

189

перад нашим! предкам! пытанне - бьщь ц! не быць? У такие умо-вах адышл! на другой план ранейшыя спрэчк! i сварк! крыв!чоу i дрыгав!чоу памЬк сабою i з даун!м! суседзям! - "паганаю л!твою".

Пстарычнай неабходнасцю часу стал! пошук! больш цеснага кантакту ^ эканам!чнай i палггычнай сферах, больш цеснае тэрыта-рыяльнае i ваенна-палггычнае аб'яднанне славянских i балщих зя-мель. 1дэя кансалщацы! набывала усе больш прьшльшкау. Перад пагрозай небяспек! полацкля княз! нярэдка уступал! у саюз з лггоусюм! i сумесна выступал! супраць крыжашу. У канкрэтных пстарычных умовах таго часу склауся своеасабшвы славянска-лггоуск! ваенна-палпычны саюз, як! i выкл!кау да жыцця новае палпычнае аб'яднанне - Вял!кае княства Лггоускае. Ваенная пат-роза звонку пасюрыла правде аб'яднання. Перавага палггычных прычын над эканашчныкп адрозн1вала яго ад аналаг1чных праиз-сау у Заходняй Еуропе. Патрэбна была арган!зацыя для абароны сваей жыццёвай прасторы з модным, правераным у баях i паходах ваенным правадыром. Яго этшчнае паходяанне 1стотнага значэння не мела, асабл!ва у Панямонн}, дзе два этнасы стагоддзяш жыл{ уперамежку.

Пачаткам ВКЛ стау пал{тычны саюз дзвюх галоуных рэпяналь-ных сш - усходнеславянскгх панямонсюх гарадоу з некаторым! найбольш модным! правадырам! балцк!х плямёнау, а кал! канкрэт-на, то пачаткам быу саюз важнейшага горада рэг!ёна Наваградка з мацнейшым з суседн!х кун!гасау М!ндо)?гам. Менав!та гэты саюз паклау пачатак працэсу дзяржаваутварэння. Шсьмовыя крынщы не заф!ксавал! фармальны акт гэтага саюза, як i час яго ^ггварэння.

Першыя свае крок! тэта дзяржава рабша у Навагародку. На пра-цягу ХШ ст. гэты горад няспынна !мкну^ся да аб'яднання вакол сябе суеедшх славянских i балцих зямель.

Дцавалася б, што аб'яднаучым цэнтрам пав!нен быу стаць По-лацк, як! меу давнюю традыцыю самастойнага i незалежнага дзяр-жаунага юнавання. Аднак феадальныя усоб!цы XII ст. , цяжкая барацьба з крыжацкай агрэс!яй i страта выхаду да Балтыйскага мора у пачатку XIII ст. падарвал! яго сшы. У сярэдз!не XIII ст. цэнтр палггычнага жыцця Беларус! перамяшчаецца з Падзв!н-ня J Панямонне, з Полацка у Наваградак, яю быу тады самым

190

значным горадам гэтага рэпёна. Засиаваны ^ X ст. i, верагодна, упершыню згаданы у леташсе пад 1044 г., Наваградак зведау у XII—XIII стст. незвычайны росквп; што i вызначыла яго дамшую-чае месца у нашай псторьн сярздзшы XIII - пачатку XIV ст. i дало падставу некаторым даследчыкам наваг вылучаць наваградсю пе-рыяд айчыннай ricropbii. Леншградсю археолаг Ф. Гурэв1ч, якая амаль 30 гадо^ вяла туг расколю, выявила, игго гэта быу горад з высокай матэрыяльнай культурай, шыроюм! мгжнародным! сувя-зям! i значнай заможнай праслойкай насел ьнщтва. Дасягнуушы значнай эканам!чнай моцы, горад выйшау з-пад гшптычнага уплы­ву галщка-валынсюх князёу.

Развггыя земляробства i рамёствы, ажыулены гандаль з пауднё-варусшм! парадам!, з Полацкам, Прыбалтыкай, Польшчай, В|занты-яй i Ешзк1м Усходам, наяунасць мнопх гарадоу (Наваградак, Га-радзен, Слошм, Ваукавыск, Здзтау, Свюлач, Турыйск) сведчыл! пра высок! экана\«чна-культурны патэнцыял Беларускага Паня-моння у XIII ст., што, несумненна, адыграла важную ролю у працэсе пабудовы ВКЛ. Па свайму Э1^нам1чна-культурнаму узро^ню, матэ-рыяльных i людск!х рэсурсах гэты репён значна перавышау этшч-ную Л1тву (Жамойць), не меушую ceaix гарадоу, не ведаушую шсьменства, мураванай архпэктуры i т.д. Ён меу спрыяльнае геагра-ф!чнае станов1шча, якое асабл1ва праявшася ^ сярэдзше стагоддзя -адносная адцаленасць ад асноуных маршрутау крыжацк!х паходау i мангала-татарскай навалы. Усе гэта павял1чвала 1шжгычную вагу Наваградка сярод суседн!х усходнеславянск!х i балцк!х зямель i дало яму магчымасць стаць ix дзяржавааргашзуючым цэнтрам.

Утварэнне ВКЛ начал! наваградсшя феадалы. Наваградская вяр-хушка, якая сканцэнтравала у ceaix руках вялшя багацц! i умацава-ла сваю уладу, адчуушы смяротную небяспеку, якая 1шла ад крыжа-коу i мангола-татар, пачала зб!раць у адз!ную дзяржаву земл! Паня-моння. 1дэя аб'яднання атрымала падтрымку насельн!цтва, най-перш купцоу, рамесн!кау. Для практычнага ажыццяулення сваей праграмы наваградцы выкарыстал! князя М1ндоуга, а потым яго сына Войшалка. Нам невядома, ц{ сам М4ндоуг прыслау да наваг-радцау прапанову злучыць свае сшы, qi наваградск1я уплывовыя людз! паслал! запрашэнне на княжанне.

191

Дзейнасць Войшалка, Трайдзена i Вщеня

Першую цаглшу у падмурак гэтай дзяржавы у другой чвэрщ ХШ ст. заклау М!ндоуг, яшму належыць слава заснавальшка ВКЛ. Паводле летатсау i хрошк, М$ндоуг - сын буйнейшага феадала Лггоы, князя Рышх>льта. Упершыню 1пацьеу"ск1 легате згадау Мщдоуга у 1219 г. У гэтым годзе быу заключаны лггоуска-ва-лынсю MipHbi дагавор. Лггву прадстаулял! пры гэтым 21 князь, з ix пяцёра - "старэйшых", у тым лшу М1ндоуг.

У 1мкненш да устанаулення адзшааеобнай улады, ён адных са-першкау заб!у, другтх выгна^ з Лгга,ы 'V нача княжгапи один во всей земле Литовской и нача гордети и вельми и вознесе славой и гордостью великой и не творяще противу себя никого же". Гэга адбылося у 30-я гады XIII «т., пакольк! у^со у 1236 г. крынщы упамшаюць "Литву Миндовга", якая стала ядром аб'яднання Л1тоуск1х зямель. У вышку жорсткай барацьбы М1ндоугу удалося пакласщ пачатак пал1тычнай, тэрытарыяльнай кансалщацы! ricra-рычнай Л1твы - пауднёвай ускра!ны балцк!х зямель. Toe, што ён апынууся у Наваградку, не было выпадковым. Наваградак узн!к на пауднёва-заходн(м ускрайку зямл! племен! лггва, а далей на захад ад яго жыл! яцвяп.

Псторык! даюць розныя варыянты разв!цця пал!тычнай кар'еры М$ндоуга. Адиы л^чаць, што лггоуек} князь прыйшоу у Наваградак як заваёушк. Другм перакананы, што пасля 1237 г., кал! памёр апошн! наваградск! князь Ьяслау, М!ндо5?г быу запрошаны сюды. 1ншыя сцвярджаюць, што пасля паражэння у барацьбе з крыжакам! паз1цы1 М^ндо^га у Литве значка аслабл!. Гэга выкарыстал! nani-тычныя пращ^нЫ, яюя распачал! супраць яго барацьбу. Тады Мшдоуг з рэштай сваей дружыны наюроуваецца у суседн! Наваг­радак, дзе быу прыняты на княжанне i стау выканауцам дзяржау-ных памкненняу гэтай зямл!. Наваградская знаць зраб1ла яго кня­зем, каб выкарыстаць у ceaix пал!тычных мэтах. I хоць яшчэ i сёння у лггаратуры часам паутараецца тэза аб летувюкай калан]"за-цы! Наваградчыны i Гарадзеншчыны як пачатку утварэння ВКЛ, гэга не пацвярджаецца шяюм! п!сьмовым1 крынщамь Гзтак жа няма падстау л!чыць М!ндоуга 1згоем - выгнанткам.

У 1246 г., вщаць, у момант княжання у Наваградку М!ндоуг

192

"прыняу веру хрысцЫнсхую ад Усходу з многш! eeami баярамг", Факт прыняцця праваслауя — веры мясцовага насельшцтва - пац-вярджае думку, што ён увайшоу^ у горад не сшай, а са згоды яга жыхароу. Заваёушку, вядома, не трэба было прымаць веру перамо-жанага народа. Перамена веры, вщаць, была неабходнай умовай абрання MiHfloyra на пасаду князя наваградскага.

Затым новы князь аб'ядноувае земл! верхняга Панямоння вакол Навафадка: "поймана бъ вся земля Литовская". Час правядзення гэтай акцьп - 1248 г. - можна прыняць за пачатак ВКЛ. За гэтай дзяржавай замацоуваецца назва "Л^тва" щ" "Лггоуекае княства" (ча­сам яна называлася "княства Лггоускае i Наваградскае" щ наваг "Вял^кае княства Наваградскае"). Язычшщсая Лггва (веска) i пра-васлауная Наваградчыиа (гарады) м!рна сугснавал» пад уладай лггоуекага князя.

Галоуным прац1ун!кам на шляху пабудовы панямонскай дзяржа-вы стау у тэты час пауднёвы сусед. 3 трывогай сачыл1 за аб'яднау-чай дзейнасцю М1ндоуга гал!цка-валынск!я князь Узншненне на тэрыторы! верхняга i сярэдняга Панямоння славянска^балцкай дзяржавы выкликала вял!кую незадаволенасць. Гал(цк1я Раманав!-чы цалкам усвядрмт небяспеку гэтага саюза для ceaix паз!цый у Панямонш, таму i пачал! маштабнае супрацьдзеянне, абап1раючы-ся на дапамогу татар, яцвягау, жамойтау, крыжакоу. У 50-70-ыя гады XIII ст. яно стала арэнай жорсткай барацьбы.

У 1252 г. вял!кае войска на чале з Дан1шам Гал1цк1м пайшло у Лггву на ... Наваградак. Гэга першы зaфiкcaвaны выпадак атаясам-л!вання (г. зн. саюза) Мшдоуга з Наваградкам. Яно спустошыла "усю зямлю наваградскую", захап1иа Гарадзень. Каал{цыя Раманав-1чау пагражала задушыць працэс дзяржаваутварэння у самым па-чатку ц! па меншай меры прыпышць яго на неакрэслены час. 3 гэтага першага цяжкага выпрабавання панямонская дзяржава вый-шла дзякуючы заключэнню саюза з Л1вонск1м ордэнам. М1ндоугу удалося перацягнуць Ордэн на свой бок "дарми многими" i згодай прыняць заходи! варыянт хрысцшнства. Тэты дыпламатычны ма-неур i выратавау дзяржаву.

Неузабаве М1ндоуг нак1равау паслоу да Данила Гал1цкага з пра-пановай Mipy. М{рны дагавор бьгу падп!саны у 1254 г. i замацаваны

7 Зак 82 J93

шлюбам Мшдоугавай дата з сынам Данила Шварнам. Паслом на перамовах быу сын М1ндоуга Войшалк, яш вымушаны быу адцаць Наваградскую зямлю валынскш князям. У Панямонш у 1254— 1258 гг. умацоуваецца валынск! уплыу, хаця поунай яго шкарпара-цьп у склад Галщкай зямл{ не адбылося.

На пачагак шостага дзесящгоддзя ХШ ст. становинча Мвдоуга i яго дзяржавы выглядае дастаткова трывалым, войска ВКЛ ужо праводз1ць ваенныя аперацьп па-за межам! сваей тэрыторыь У 1262 г, княства заключав антыордэнсю саюз з Ноугарадам. Аб'яднанае наугародскае, вщебскае, полацкае i лггоускае войска наюравалася у зямлю эстау, аблажыла горад Юр'еу (Тарту) i "адзшым прыегу-пам" узяла яго.

Полацка-лггоуекае пагадненне было заключана раней. ГТолацк не уступау у канфлист з Лггвой, а выкарыстоувау лггоускую рабау-тчую актыунасць у барацьбе супраць ceaix саперн1кау. Пам1ж 1253 i 1262 гг. у Полацку усталявауся першы князь балцкага паходжання - Таущ'вш. У Наугародск{м летап1се &щ> указание, што Tayuieui быу прыняты на княжанне сам!м1 палачанам!, а не навязаны ВКЛ. Кая\ у 1263 г. Транята 3a6iy Таущвша i пажа^дау ад палачанау выданы яго сына, то апошш з прыбл!жаным1 уцёк у Ноугарад. "Тогда Лгтва посадгпиа свои (своего) князь в Полотъскь; а поло-чан пустииш, которыхъ изъимали с князем ихъ, и мир взята. " Гэга дазваляе гаварыць аб трывалым уваходзе Полацка пад палггычны уплыу ВКЛ у 1263 г. Полацкая зямля усе мацней звязваецца з панямонскай дзяржавай, каб урэшце увайсщ у склад ВКЛ, забяспе-чыушы сабе шырокую аутаномшх Багатыя полацюя традыцьп дзяр-жаунага i культурнага жыцця аказал! значны уплыу" на фарм!раван-не унутранага ладу ВКЛ.

У 1263 г. Мщдоуг i двое яго малодшых сыноу был! заб1ты у вын!ку змовы варожых яму князёу: князя Даумонта (бацьк! Давыда Гарадзенскага), у якога аудавелы М{ндоуг адабрау жонку, i жамой-цкага князя Траняты, яю меу в}ды на уладу у ВКЛ.

Заслуга М1ндоуга у тым, игго ён заклау падмурак дзяржавы, якая праз паутара стагодцзя стане адной з мацнейшых кра1н Еуропы.

Яго смерць стала пачаткам унутранага крьшеу ВКЛ, як! працяг-вауся некальк! гадоу. Зместам яго была барацьба за ролю к1раун!ка

194

дзяржавы, i асноуным! дзеючым! асобамг выступал! княз! балцкага паходжання. 1х баявыя заслуг} высока цанипся у суеедтх уеходнес-лавянек!х гарадах: Полацк, нйтрыклад, sanpaciy да сябе Таущвша, Пскоуекая рэспубтка прыняла на княжанне уцекача Даумонта, Пшск i Наваградак дабраахвотна ваююць на баку Войшалка.

У 1254 г. на палггычную арэну выступав старэйшы сын М{ндоу-га Войшалк (1223—1268), як{ ад 1ыя бацьк! npaeiy у Ваукавыску i Слошме. Яму улаецты палггычная i дыпламатычная дальнабач-насць. Ён плёу 1нтрып, iuioy на кампрамюы, часам дзейшчау шбы-та нелапчна, а на самай справе прадумвау кожны кррк. Гэга трап-чная i супярэчл!вая ф!гура. Як дзяржауны дзеяч i палггык, Вой­шалк быу да канца адданы 1нтарэсам Навагародка. Ён паспяхова працягвау справу бацыа,

Яго першай дзяржаз?най справай было заключэнне Mipy з Галь чам i Валынню. Разумеючы, што яны з'яуляюцца галоуным! знешшм! прац1ун{кам} Наваградка, Войшалк, каб забяспечыць апошняму на некаторы час м^рнае жыццё i даць яму акрыяць, }дзе на смелы дыпламатычны крок: аддае сыну Длтты Гал!цкага Рама-ну Наваградак i {ншыя гарады, а сваю сястру - замуж за другога сына Цатты - Шварна. Гэтым самым ён пасеяу зерне варожасщ пам!ж гал1Цка-валынск1М1 князяш у ix дамаганнях на Наваградс-кую зямлю i Лту. Войшалк прадбачыу нем1нучы упадак ix дзяр­жавы, зняволенай татарам! i уцягнугай у м1жусобныя канфл1кты. Ведау, што не ^ яе cinax будзе утрымаць Наваградак, i таму пайшоу на гэтк! крок.

Яму удавалася утрымл}вацца на лязе xicTKara Mipy м?ж Наваг-радкам i яго магутным саперн1кам - Гал^цка-Валынсим княствам. У каротк1м прамежку перам!р'я малады князь стау манахам i засна-вау "на реке на Немне, межи Литвой i Новымгородком" Лауры-шауск! манастыр. Але бурл1"выя падзе! хутка уцягнул! яго зноу у eip пал!тык1.

Пражыушы некаторы час у заснаваным ш манастыры, Войшалк неузабаве ск!нуу расу i узяу у рук! зброю. Ён прыетуту да ажыц-ця^лення сваей гало^най мэгы - вызвалення Наваградка з-пад гал-»цка-валынскай улады. Для гэтага ён ycryniy у саюз з полацюм князем Таущв!лам. Пляменн1к Мвдоуга Та^щвш у 50-я гг. XIII ст.

195

стау княжьщь у Полацку, вщаць, па дамоуленасц! з вечам. Ён так-сама прыняу праваслауе. 3 дапамогай Тауцдала Войшалк у 1258 г. вярнууся у Наваградак i cxaniy Рамана, як1, магчыма, быу заб{ты.

Дашш Гал1цк1 не пакшуу гэтыя дзеянш Войшалка без пакаран-ня. Ён рушыу з войскам на Наваградскую зямлю, захашу Ваука-выск, паслау атрады на Гарадзен. Але падначалщь сабе зноу земл! верхняга Панямоння ён ужо не меу Ылы.

Пасля забойства Мшдоуга у ВКЛ пачалася 10-гадовая М1'жкня-жацкая барацьба. Уладу "во всей земле Литовской и Жемойти" захашу лггоусю князь Транята (1263—1264), як! у 1263 г. аргашза-вау забойетва свайго папярэднтка. Але ён не мог адчуваць сябе у бяспецы, ведау, што у Полацку i Наваградку сядзяць яшчэ два прэтэндэнты на вял1какняжацк1 пасад - Таущвш i Войшалк. Траня­та выкл1кау на сябе Тауц1вша пад выглядам "дзялгг^ь зямлю i спад-чипу Мтдоуга" \ заб!у яго. Так! ж лес чакау i Войшалка. Аднак той аказауся х!трэйшым i уцёк у саюзны яму П1нск.

Звяртае на сябе увагу падтрымка ГЙнскам, абцяжараным залеж-насцю ад Гал4цка-Валынскага княства, Навагрудка. Падчас крьшеу у ВКЛ, выкл1кашга забойствам М1ндоуга, п!н^к! праз падтрымку Войшалка рашуча умяшалюя у панямонсшя справы.

Транята нядоуга заставауся пры уладзе. Не без падтрымк! Вой­шалка сярод лггоускай знац}, незадаволенай жамойцкай уладай, узн4кла змова супраць узурпатара. У хутюм часе ён быу забггы Мвдоугавым! слугам!. Транята, прабыушы на княжацк!м троне некальк! месяцау, не адыграу {стотнай рол! у псторы! ВКЛ. У тэты час рашучыя дзеянн! пачау Войшалк. Пры падтрымцы наваградс-кай i П1нскай дружын ён щзе у Наваградак, займае бацько5?ск1 прастол i пачынае княжьщь "ва усей зямл! Лгтоусшй ". I Л1тва, як сказана у летапюе, прыхшьна суетрэла яго як "своего господичи-ча". Падтрымка ГИнска i Наваградка забяспечыла Войшалку по-спех у барацьбе за бацьюуск! трон. Тэты эп!зод не адпавядае да^-няму уяуленню пра мясцовых славян як паЫуных аб'ектау л4тув1с-кай экспанс!! i сведчыць на карысць ix актыунага удзелу у пабудо-ве ВКЛ. Аднак прац1ун!к! аб'яднання i адзшауладдзя аказал! яму супрац1уленне. Тады былы манах, забыушы хрысщянскую Л1таець, з жорсткасцю "поча вороги свои избивати, избы их бесчисленое

196

множество, а другиеразбегошася камо кто видя". Сярод уцекачоу быу i Даумонт, у хулам часе прыняты на княжанне % Пскоу. Ён npasiy там больш за 30 гадоу, а пасля смерц! канашзаваны правас-лаунай царквой.

Пасля расправы з унутраныш ворагам! сваей дзяржавы, Вой-шалк зраб$у захады, каб забяспечыць м!р з суседзяш, пазбегнуць вайны з 1мг заключав м1р з Ордэнам, шукае магчымасць паразу-мецца з Галщка-Валыждам княствам. Ён умела -еыграу на слабай струнцы яго князёу - на ix !мкненш валодаць Наваградскай зямлёй i Лггвой. Войшалк знешне прызнае сябе васалам князя Васшью, а на наваградск! пасад запрашае "даламагаць яму уладарыць" Швар-на. Kani у 1254 г. ён асцярагауся перадаць Навафадак жанатаму на яго сястры Шварну, дык цяпер стажшшча было 1ншае: Шварн не меу дзяцей i пасля яго смерщ Войшалк зноу станав!5?ся паунапрау-ным гаспадаром у сваей дзяржаве.

3 дапамогай валынскай дружыны Войшалк у 1265 г. (1244) да-лучае да Наваградка заселеныя балцюм! плямёнамг Нальшаны (пауночны захад сучаснай Беяарус!) i Дзяволтву (частка усходу сучаснай Л1твы). "И пойде в силе тяжъце и нача городы имати во Дявелътвъ и в Нальшчанехъ ", - гаворыць про гэтыя nadsei под 1264 годам Галгцка-Валынсш лететгс. - Городы же паимавъ, а вороги своя избивъ и тако придоша во свояси". У грамаце полацка-га князя Ьяслава (прыбл!зна у 1265 г.) прызнаецца "воля" Войшал-ка над Полацкам.

Аб'яднянне вакол Наваградка Л1твы, Полацка-В1цебскай зямл! з'яв!лася трывалым начаткам утварэння ВКЛ. У гэтым i заключаецца галопная пстарычная заслуга Войшалка. Менавт ён, з'яуляецца фактичным заснавальшкам балцка-славянскай дзяржа­вы, якая стала на некалью стагоддзяу агульным домам для лггоу-цау, беларусау i укра^нца^. Бацька яго, Мвдоуг тольк! падрыхтавау глвбу, а дрэва новай дзяржавы пасадз!у Войшалк.

Передача Войшалкам Наваградскай зямл! Шварну не спадабала-ся брату Шварна - гашцкаму князю Льву Дан1лав}чу, як! сам хацеу валодаць Наваградскай i Лггоускай землям!, злучаным! зараз у адз-1нае цэлае. Тэты князь sanpaciy Войшалка да сябе у госц$ i sa6iy яго, "завистью оже бяшеть дал землю Литовскую брату его

197

Шварнови". Адбылося гэга у час сустрэчы ва Уладз1М1ры Ва-лынсюм у 1268г. Леу у п'яным шаленстве выхашу шаблю i засек Войшалка. Так трапчна i неспадзявана абарвалося яго жыццё.

Але запозненая помета князя Льва не дала яму »ишх выткау-Створаная Мшдоугам i Войшалкам дзяржава працягвала свае еама-стойнае жыццё. Далейшыя падзе! пацвердзш яе унутраную трыва-ласць, падтрымку аб'яднаучай хшитык! славянсюм i балцюм баяр-ствам i гараджанаш.

Трайдзену выпала доля абараняць закладзеныя Мвдоугам i Войшалкам асновы дзяржавы. Яго псторыя у крынщах вельм! заб-лытаная. Мы не ведаем, щ паходз!у гэты уладар Дайновы з роду Мшдоуга, щ належау да шшага роду. Гэга адна з таямн$ц нашай псторьй. Шэраг даследчыкау (М. Ермалов}ч, А. Крауцэв$ч i шш.) упэунены, што з Трайдзенам у ВКЛ запанавала новая княжацкая дынастыя, якая у адрозненне ад папярэдняй, М1вдоугавай, была славянскага паходжання. Адз1н з летап4сау указвае, што быу "Трай-дзен з ро&у рускага ".

Невядома, яшм чынам Трайдзен дамогся улады: щ сшай, ц! м!рным шляхам. У 1270т. ён "нача княжити в Литве" i npaeiy 12 гадоу.

У гэтыя гады маладой дзяржаве выпал! цяжшя выпрабаванн!: крыжак!, галщка-валынсюя войсм, татары, суседн!я княз! пасля смерц5 Войшалка паднял! галаву, пагражал! незалежнасц! ВКЛ. Выйшл! да межау ВКЛ крыжак!. Абап!раючыся на залатаардынсмя шлк!, деойчы спрабавала пакончыць з Наваградкам Галщка-Ва-лынскае княства.

У крын!цах захавалася зус!м мала звестак аб унутранай пал!ты-цы Трайдзена. Ён актыуна працягвау на землях Панямоння аб'яд-научую пал!тыку М!вдоуга i Войшалка: жорстка распрауляецца з правдун1кам1, клапацщца аб умацаванн! дзяржавы. У часы Трайдзе­на у склад Лтоускага княства увайшл! земл! яцвягау - у 1278 г. там ужо гаспадарыу намеснщ i брат вял{кага князя С!рпуцый. Трайдзен дау у сваей дзяржаве прытулак прусам, яия пад нац!скам крыжа-юу пакшул! свае земл!.

Значка больш сведчанняу засталося у крын!цах пра знешшя абстав1ны дзяржаунага жыцця княства у" 1270-ыя гады.

198

3 самага пачатку свайго княжання Трайдзену прыйшлося брацца за меч. Войны был! для яго з'явай звычайнай. "Весь живот свой до войны и крови розляня простовоя", "шмат ваявау г заусёды перамагау", - так характарызуецца у леташеах ВКЛ яго дзейнасць.

Яго знешняя палггыка мела перш за усе на мэце абарону тэры-тарыяльных 1нтарэсау дзяржавьг. Галоуным пращу^пкам, як i пры яе утварэтй, заставалюя галщка-валынск!Я князь Таму барацьба з !м! складала гало^ны змест вайсковай дзейнасц! Трайдзена.

Нядз1уна, што галщка-валынсю леташсец, ям ухвальна anicay дзейнасць уласных князёу, нават кал! яны хадзш! крыжовым! пахо-дам! на яцвягау щ на аднаверных суайчыннжау у верхшм Паня-mohhj, дау зншчальную характарыстыку ix саперн!ку: "Окаянъный и безаконьный, проклятый, немилостивый Траидзен, его же безза-конъя не могохом тати срама ради". Летапюец параноувае Трайд­зена з 1радам i Неронам, не забыушы дадаць, што ён "много злей-ша того безаконъя чтяша", што ён ледзь не вораг чалавецтва. Гэга была своеасабл1вая помета Трайдзену за яго рашучыя крои па пашырэнню межау Л1тоускага княства за кошт пауднёвых i пауд-нёва-заходн!х зямель, што належал! Гал!цка-Валынскаму княству. Taxis моцныя эп}тэты летапюца ^ той жа час наводзяць на думку, што наваградсю князь быу чалавекам уладарным, рашучым i х{трым, як! асабл!ва не выб1рау сродк! для дасягнення ceaix мэтау.

У 1274 г. Траидзен парушыу Mip пам!ж Наваградкам i Гал1чам, нечакана напау з гарадзенскай дружынай на Драг1чын, яю належау гал!цкаму князю Льву, захашу горад i "избита вся и мала и до велика". Напад гарадзенцау выкл!кау жорсткую помету князя Льва, Канфнкт пам!ж Трайдзенам i Львом набыу грандыёзныя памеры: у яго был! уцягнуты амаль усе суседнЬ* княствы. Леу Гал1ци звяр-нууся за дапамогай да татарскага хана Менгуцымера, "прося себе помочи у него на Литвоу". Хан не адмов!)? яму, бо ардынцам адк-рывалася магчымасць парабаваць, а то i заняволгиь адну з бела-руск{х зямель, што адзшыя ва усё'й Усходняй Еуропе был! свабод-ны ад ix ярма. Даушы Льву раць на чале з ваяводам Ягурчынам, Менгуцымер адначасова прымус!у icui на Л$тву залежных ад яго бранскага i смаленскага князёу. Да гэтай каал!цьи далучыл! тура^с-кую i п!нскую дружыны. Паход 1274 г. быу цяжюм ударам для

199

маладой панямонскай дзяржавы i яе сташцы. Але ён не дасягнуу сваей канчатковай мэты з-за адсутнасщ адзшства i сварак у стане

еаюзшкау-

Пасля кароткага зашрэння на Наваградак зноу насунулаея гроз­ная небяспека. У 1277 г. аб'яднанае войска гашчан i татарау высту-пае у паход. Татарская рать на чале з ваяводам Мамшынам адразу нашравалаея да Наваградка, увайшла у стал1цу i разрабавала яе, нанесла ей шмат разбурэння^. Гал1цка-валынск1я кшш сабралюя да паходу на Навагародак у Бярэсщ, аднак, даведаушыся пра спуста-шэнне сталщы татарам!, змянш свой план i пашш на Гародню. Але ix напаткала няудача. Перабежчык паведам1у гараднянам аб безладдз! у варожым войску. Гарадняне наюравал! на варожае вой­ска дружыну прусау i борщу, яшя ущнш ад немцау i был! паееле-иы Трайдзенем у горадзе. Яны адных пабш, друг!х узял! у палон. На иаступны дзень раз'юшаныя княз! стал} полком пад Гародняй, Тольк! гарадняне "акимертва стояша на забролях города" i муж-на адбш штурм. Такога адпору княз! не чакал!. Адзшае, што заста-валася: прас!ць шру, "како города им не имати", ды iciji прэч. Так бясслауна скончы^ся паход 1277 г. Трайдзен адШу у гал1цка-ва-лынсюх князёу жаданне хадзщь на Л1тву i актыввавау свае дзеянн! на заходн!м намрунку.

На захадзе »нтарэсы ВКЛ еутыкалюя з 1нтарэсам} Польшчы. Трайдзен роб1ць удалы паход на Люблин i бярэ шматлш палон, аддае сваю дачку замуж за полацкага князя. Галоунай пагрозай для пауночна-заходшх зямель дзяржавы была крыжацкая агрэс^я. Ры-царьг [мкнул1ся ^сё глыбей па Дзв1не пран{кнуць на усХод. Трайд­зен неаднаразова ваюе Дынабург (Даугаупшс), аднак авалодаць непрыступным нямецк!м замкам не змог. Буйныя сутыкненн! з л1вонск1м} рыцарам! адбылюя У 1270,1278,1279 гадах. У 1281 г. ён захашу Герцыке, ят абмяняу на Дынабург.

Княжанне Трайдзена было часам умацавання ВКЛ. Яно праход-зша у барацьбе з унутранай i знешняй пагрозай. У часы Трайдзена ВКЛ выступае як унутрана стабшьная дзяржава, здольная весщ актыуную знешнюю пал!тыку.

Далейшая псторыя ВКЛ пасля смерщ Трайдзена раптоуна апус-каецца у змрок. Мы наваг не можам упэунена сказаць, кто змян!у

2Ш

яго на вялжакняжацкай пасадзе. Хутчэй за усе гэта быу дуумвират братоу Будз1шда i Будз»вща. Аднак з-за адсутнасщ шфармацьи зас-таецца незразумелым, чым тлумачыцда так! дуумвират, да якога роду належал! гэтыя княз!, хоць ix шёны сведчаць пра ix славянс-кае паходжанне.

У 90-ыя гады цемра над гэтьш кутом Еуропы пачынае рассо-увацца. Пераадолеушы самыя цяжшя часы, Лггоуская дзяржава па-вол{, але няухшьна пачынае узыходзщь да вяршыны сваей магут-насщ. У першую чаргу гэта было звязана з дзейнасцю вялжага князя Вщеня (1293—1316) - асобы для нас давол4 загадкавай. Мы не ведаем, дзе i каш ён нарадз1уея, з якога роду паходз^у, як памёр. Псторык! звярнуя! ,увагу на славянское }мя Вщеня i яго сыноу -Воша i Фёдора. Яны указваюць на славянская караш князя. Правду Вщень у Наваградку, як{ пры ш заставауся сталщай ВКЛ.

Вял1К1 князь змагауся за унугранае умацаванне дзяржавы. Яму удалося дабщца яе палггычнага адз1нства, Нашчадш 1ншых кня-жацшх дынастый больш не прэтэндавал! на яе трон. Вщенева кня-жанне пачалося у вельм! неспрыяльных умовах. У 1294 г, паднял! паустанне жамойцк!я феадал ы, маючы намер пайсщ на саюз з кры-жакам!. В1цень мячом уц1хам!рыу ix.

I Наваградак, i Полацк разумел! неабходнасць аб'яднання си у барацьбе з крыжакам! i мангола-татарамь Князь Л1тоускай дынас-тьн — Tayuieui, пляменнш М{ндоуга, упершыню згадваецца у По-лацку у 1262-1263 гг. ДаслеДчым мяркуюць, што далучэнне Полац-кай зямл! да ВКЛ адбылося пры Войшалку, але часам канчатковага аб'яднання звычайна л!чаць 1307 год, як зап!сана у М. Стрыйкоус-кага: "Литва у 1307 г. авалодала Полацкам." Як адбылося гэта аб'яднанне - пры адсутнасщ дакументау меркаваць цяжка. Вща-вочна, што не вайсковай сшай, а на падставе "рады"-дагавора, як! гарантавау палачанам захаванне мясцовых законау i суда, i ca зго-ды полацкага баярства i багатага купецтва. Аб'яднанне ВКЛ з По-лацкай зямлёй хутчэй за усе адбылося праз выбранне галачанам! сва!м князем В1ценева сына Воша. 1снуе rinorMa, якую некаторыя Г1сторык1 л1чаць за прауду. Полащс! князь Канстанцш н!быта за-вяшчау Полацк рыжскаму б!скупу. Б1скупавы людз!, прыбыушы у горад, начал! уводз1ць катал1цтва, а палачане паустал! i nanpacini

201

дапамоп у Вщеня, i той са сваей дружынай расправ!уся з немцам!. На полаща пасад быу выбраны яго сын Вош. Можа так яно i было? Дакладнага фактычнага матэрыялу пра гэтыя падзе!, на жаль, няма.

Выгада ад аб'аднання была узаемная. Вщенева войска было узмоцнена вайсшвым! ситам! Полацкай зямлк Полацк захавау веча-вы лад, аутаномнасць зямл», маёмасныя правы, непадуладнасць вя-лжакняжацкаму суду, самастойнасць у пытаннях веры i гандлю.

Значным тэрытарыяльным прырашчэннем у час Вщеня было далучэнне да ВКЛ Берасцейскай зямль У 1315 г., па сведчанню Васкрасенскага летапюу, ён "прибавил земли Литовское много и до Бугу".

Ад Вщеня, як еведчыць Гпац'еусю легаше, щзе наш пстарыч-ны герб Пагоня. Стаушы князем у Наваградку, ён "измысли себе герб и всему княжеству печать: рыцер збройный на коне з мечем, еже ныне наричут погоня". Спачатку асабгстая эмблема князя, Пагоня з цягам часу стала гербам ды насты i вял!юх лггоусюх кня-зёу, а з 1384 г. - дзяржауным гербам ВКЛ. Сучасным! даеледчы-кам! выказваецца думка, urro Пагоня мае болып старажытнае па-ходжанне i бярэ свой пачатак ад напярэдн1кау В1ценя. Увядзенне княжацкага герба i агульнадзяржаунай пячатк!, тольк} будучы за-мацаваным! якой набывал! юрыдычную сшу дакументы, было важным цэнтрал!затарсклм крокам.

В}ценева княжанне прайпшо у войнах з жамойцк!м1 феадалам!, пруск!м! i Л1вонск1м1 крыжакам!, з палякамь Паводле падл1кау, за 24 гады ён здзейсн!у 11 паходау у Прус1ю, 5 — у Л1вотю, 9 — у Польшчу.

3 1284 г., пасля канчагковага пакарэння тэ)ггонам1 npycKix ay-тахтонау, тэрыторыя ВКЛ станов!цца аб'ектам агрэсп Прускага ор-дэна. Ён прыстушу да рэал1зацьп важнейшай стратэпчнай задачы (якую яму так i не удалося вырашыць) - злучэння па сушы праз Жамойць ceaix прускай i л!вонскай фшш. На працягу 1300-—1315 гг. ордэнскае войска правяло 20 рэйдау з тэрыторьн npycii на УКа-мойць i Лггву, у першую чаргу на Гародню. У 1284, 1295, 1296, 1305, 1306 (двойчы), 1311 (тройчы), 1314 гг. крыжак! нападал! на земл! Гарадзеншчыны. В1цень прыклау нямала намаганняу для умацавання Гародн! i папаунення яе гарнизона. Старастам у горад

202

ён назначь^ Давида — сына былога нальшчанскага князя Даумон-та. Чвэрць стагоддзя Давыд абараняу край ад крыжацкай навалы. У 1311 i 1315 гадах Вщень сам узначагйу паходы баявых дружын у npyciio. Абодва яны был! няудалым!. Паход 1315 г. стау апошняй справай вялшага князя. Вяртаючыся назад, ён быу забпы ударам маланкь

Гаспадаранне Вщеня можна ахарактарызаваць як паспяховае процщзеянне крыжакам, пры адначасовым павел!чэнш уплыву на суседн!я русия земль Маладая дзяржава пры jm трымалася упора-вень з наймацнейшым! еуседзямк

1316 год можна умоуна прыняць за дату завяршэння стварэння дзяржавы. Пры Гедымше (1316—1341 гг.) гэты працэс стау незва-ротным, жыццястойкасць но вага дзяржаунага утварэння стала вща-вочнай, распачауся яго бурны рост у геаграф!чнай i палпычнай прасторы сярэднявечнай Еуропы.

203

ЛЕКЦЫЯ 13

РОСТ ВКЛ У ГЕАГРАФ1ЧНАЙIПАЛ1ТЫЧНАЙ ПРАСТОРЫ УСХОДНЯЙ ЕУРОПЫ

• Рост уплыву ВКЛ на русксе землях пры Гедымше.

• Дзяржауная дзейнасгр, Альгерда. Ешъня як цэнтр аб'яднатЛ зямель былой Кгеускай Pyci.

Роет уплыву ВКЛ на pycicix землях пры Гедымше

Кал! папярэдн!, назавём яго умоуна, наваградск! перыяд быу перыядам етанаулення i умацавання ВКЛ, то наступны - вшенск! (1320—1385 гг.) стау часам бурнага тэрытарыяльнага росту дзяр-жавы, што i вывела яе у л!к найбуйнейшых тагачасных еурапейсюх кра!н.

У яшчэ больш шырок!х маштабах аб'яднаучую палпыку cuaix папярздшкау прадоужыу Гедымш (1316—1341 гг.). Ён npasiy чвэрць стагоддзя i за гэты час далека пасунуу межы i уплыу сваей дзяржавы на усходнеславянск! поудзень i усход.

Вял1какняжацкую пасаду Гедымш заняу пасля смерщ свайго бацыа (па друг!х звестках, брата) В1ценя у 1316 г. 3 крыжацкага асяродцзя была пушчана чутка аб жзк!м сацыяльным паходжанн! Гедым1на, шбы ён - былы конюх щ нават халоп В1ценя, як! арган!-завау забойства свайго князя i захашу уладу у дзяржаве. Гэга плёт­ка абражала у той час у вачах свету усю дзяржаву, з якой Ордэн нязменна знаходз!уся у варожых аднос!нах. Гэгу чутку пазней пад-xanuii у Кракаве i Маскве, як!я — кожны з свайго боку — 1мкнулюя падначал!ць сабе ВКЛ.

Большасць Г1сторыкау справядл1ва Л1чыць спробу прадеташць Гедым!нав1чау узурпатарам! улады выдумкай пазнейшых хранютау з мэтай дыскрэдытацьп лггоускай дьшастьн.

У 1320 г. князь будуе у Троках (сённяшн! Тракай, Летува) замак на востраве, сярод вялгкага возера i перанос!ць сюды сваю рэзщэн-цыю. Ужо пры Biqeni дам!нуючая роля Наваградка у дзяржаве стала падаць. Найпершай прычынай гэтага был! вельм! неспры-яльныя знешн!я умовы. Кал! у 50—70-ыя гады XIII ст. Наваградс-кую зямлю спусташал! з дагамогай татар гал!цка-валынск!я войск!,

204

то, пачынаючы з 80-ых, яна становщца аб'ектам крыжацкай аг-рэсн, што не магло не падарваць эканом{ку, а разам з тым i паль тычнае значэнне зямл!. Абрабаванне i разбурэнне Наваградка у 1274, 1277 i 1314 гадах не мапп не падзейшчаць адмоуна на лес яго як на стольны горад дзяржавы.

Гедымш перанёс craniuy дзяржавы у Вшьню, заснаваную на месцы старажытнага пасел!шча XI — XII стст. на Крывой (Лысай) тары. Таму першая назва Вшьш была Крывы-горад, Славянскае паходжанне яе першых пасяленцау i назвы горада — бясспрэчна. 1снуе прыгожае паданне пра заснаванне Гедымшам гэтага горада пасля вешчага сну, яю прысшуся князю у час палявання. Паляваш у гэтых мясцшах дапазна, вяртацца у Трою было позна, таму на-ладзш начлег. Прысшлася князю, што стащь на вяршыш гары жалезная ваучыца ды вые так гучна, шбы сто ваукоу адразу. Па-ганси вяшчун Лыздзейка разгадау сон так: князь павшен збудаваць тут магутны замак, ят, шбы жалезнай содной, абаронщь Л1тву ад крыжакоу, вакол замка вырасце горад, слава аб як1м пойдзе па усяму свету. Як вяшчае паданне, князь прыслухауся да начнога адкрыцця. Пабудавау ён на гэтай гары мураваны замак, вежа якого захавалася да нашых дзён. Ужо у 1323 г. В1льня называецца у Гедым1навых граматах "каралеуск!м горадам", гэга значыць, стал!-цай. Сябе ж ён называу "каралём Л1твы i Pyci".

Горад Витьня з'яуляецца сапрауднай святыняй для беларусау, бо з 1м непарыуна звязаны значны перыяд нашай г1сторы!.На працягу XVI - пачатку XX ст. Вшьня была буйнейшым цэнтрам беларускай культуры, адукацьн, навую, нацыянальнага руху.

У 1321 i 1322 гг., пасля чарговай перамоп над крыжакам! Ге-дымш зраб!у два паспяховыя паходы на поудзень i, паводле"Х-pOHJKi Л1тоускай i жамойцкай", за "одним звитязством монархию Киевскую, Волынские и Северские княства ажь до Путивля за Киевом на 50 миль и далей опановш, и до Литовского панства прилучил". Так ушсвалюя апошшя старонк! у псторыю Юе^скай Pyci i адначасова закладвал1ся асновы магугнасвд ВКЛ. Прауда, у некаторых г1сторыкау 1снуюць cyMHenni наконт дакладнасф летал­ьных звестак пра гэтыя паходы. К1еускае княства прызнае вярхоу-ную уладу Гедым!на. Старая стаяща Рурыкав1чау прыйшла у по-

205

уны ^аняпад у вышку мангола-татарсюх набегау. Але абставшы канчатковага пераходу Иеускай зямл! пад уладу ВКЛ поунасцю не высветлены. Замацаванне гэтых зямель за княствам адбылося ужо пры Альгердзе,

Падчас правления Гедымша да княетва далучьипея Вщебская, Менская, ТурауЧжая земль Можна меркаваць, што гэты працэс Haciy м{рны характар.

Ужо у" 1323 (1326) г, Менскае княетва уваходзша у склад дзяр-жавы. Менск! князь Васшь не быу выгнаны са сваей зямл!, а па-ранейшаму npaeiy там. Як васал Гедымша ён ездз1у" у складзе лггоускага пасольства у Ноугарад Вялш. Гедымшау сын Альгерд пабрау"ся шлюбам з дачкой вщебскага князя Яраслава Марыяй i у 1320 г., пасля смерщ цесця, ста^ спадкаёмцам В^цебскага княетва.

3 пачатку XIII ст. Турауская зямля, пераадольваючы {мкненне гал1цка-валынск1х князёу пад начал шь яе сабе, уеё бояьш i больш звязвае свой лес з Наваградкам. Лаг1чным завяршэннем гэтага збшжэння з'яв{уся уваход турава-niHCKix абшарау у Вялжае кня-ства.Трэба помн1ць, што П1нск яшчэ у 1260-ыя гады адыграу важ­ную ролю ва утварэнш ВКЛ. Пагроза апынуцца у "воли татарскай", плацщь дан!ну Залатой Ардзе прадвызначыл! ix рашэнне.Ужо у першай палове XIV ст. у Тураускай зямл! канчаткова Усталявалася улада Л1тоуск1х князёу. Пры Гедым1не тут юравау яго сын Нары-монт. У гэты час дзяржава Гедым1на набыла межы, яия амаль супадат з сучасным! межам! Беларус!.

Увайшло у склад ВКЛ таксама Падляшша (цяпер у складзе Польшчы), а у 1340 г. — Валынь.

Ташм чынам, пры Гедым1не большая частка сучасных бела-pycKix зямель апынулася у складзе ВКЛ. Пал1тычная мудрйсць гас-падара праявшася у тым, што пры ^ключэнн! новых зямель ён гарантавау im аутаномш i непадзельнасць тэрыторьи, дэкларавау "старыны не парушаць", захо^вау мясцовыя законы, недатыкаль-насць правоу i уладанняу феадалау, мяшчан, духавенства, падсуд-насць ix тольк! сваш мясцовым судам, самастойнасць пры заклю-чэнн! гандлёвых пагадненняу.

За стагоддзе свайго 1мкл1вага росту, ад М!ндоуга да Гедымща, невял!кае княетва у Панямонн! далучыла суседшя тэрыторы!, засе-

206

леныя славянам! i балташ, i пераутварылася у Вялжае княства Лггоускае i Рускае. Тэрмш "Лива" адное1уся тады да верхняга i сярэдняга Панямоння, пад "Русею" разумелася сярэдняе Падзвшне i Падняпроуе. Менавгга "руемя" (беларусия i украшеюя зешй) pa6ifii гэга княства вялшм, узбагацш яго ceaiMi багатым! трады-щлямг дзяржаунага юнавання, палпычнага, эканашчнага i культур-нага развщця. Усходнеславянскае насельшцтва княства л!чыла Рус­ею менавгга сваю дзяржаву, а сябе называла русммь Жыхароу пауночна-усходняй Pyci яны называл! па сталщах ix зямель i кня-ствау: цверычы, пскав!чы, падданых Маскоускай дзяржавы — мас-кав!там1. Для узмацнення i пашырэння сваей дзяржавы Гедымш выкарыстоувау розныя сродю: дынастычныя саюзы, пагадненн! з мясцовым баярствам i .безумоуна, узброеную сигу. Hi адна з сярэд-нявечных дзяржау не узн1кала на аснове свабоднага волевыяулення насельн1цгва. I у лггоусмх князёу был» прац1ун1и - пазбауленыя улады прадстаун!и мясцовых дынастый, частка баярства. Але у цэлым пашырэнне Вял1кага княетва Л1тоускага адбывалася пара-унальна Mipna, паколью умовы далучэння магл» задавол!ць най-больш уплывовыя колы мясцовага насельшщва: баярства, гарад-жан i (з пэуным! агаворкам!) царкву.

Гедым1н умела выкарыстоувау супярэчнасщ пам!ж pycKiwi княствам! i падтрымл1вау прац!ун1кау маскоускага князя 1вана Кал1ты. Так, ён дапамог пскав»цянам адб!ць нашэсц! нямецк!х i дацк!х рыцарау у 1323-1324 гг., падтрымау ix у спробе адасобщ-ца ад Наугародскай enapxii у 1331 г. Уплыу Вял1кага княства распаусюдз!уся на пауночную Русь. I з гэтым пав!нен быу л!чыц-ца Кал1та. Ён уступав у кантакт з Гедымшам, сватае свайго сына да яго дачк!.

Магчыма, л!тоуск1 уладар дасягнуу бы на Pyci i ббльшага уплы­ву, але яго увагу у значнай ступен! адцягвау захад, дзе па-ранейша-му галоуным ворагам быу Тэутонск! ордэн.

Асноуным тэатрам вайны з'яулялася Панямонне. Гэга была бра­ма для уварвання у глыб княства. Л1тв1ны {мкнулгся надзейна.за-чын{ць яе абарончым! замкам!.

Для абароны княетва ад уварванняу крыжакоу Гедым{н узвёу першакласныя па тым часе крэпасщ у Троках, ЕНльш, Медн1ках,

207

Лщзе, Крэве. 3 ycix канцоу дзяржавы зб1рал1 майстроу-будаун1ко^, княжащая щвуны зганял! просты люд насыпаць валы, капаць рвы, цягаць камяш, высякаць лес. Праз стагоддз! захавалася памяць аб гэтых грандыёзных будоулях.

У барацьбе супраць Ордэна Гедымш меу выдатнага памочшка -князя Давыда Гарадзенскага, як! фактычна быу наместкам у Га-родт i галоуным ваяводам княсгва. Яго ^звышэнне пачалося яшчэ пры Biuem, але асабшва ярка палкаводчы талент праяв{уся на па-чатку праулення Гедымша. Практычна шводная перамога над кры-жакаш як у абарончых, так i у наступальных аперацыях не абыход-зшася без удзелу Давыда, Гедымш нават аддау" за яго сваю дачку.

Уз1мку 1341—1342 года войска ВКЛ захапша крыжацкую крэ-пасць Баербург. Правда, платай за гэга было жыццё вял^кага князя. 3 канца 1330-ых гадоу на узбраенн4 ордэнск!х замкау з'явшася агнястрэльная зброя. Пакуль што яна выглядае дз!вам —большасць ваякау тольк! прыглядаецца да яе, спадзеючыся на старыя добрыя самаетрш1ы, мячы i дзвды. Л1тоускаму князю давялосй пазнаём!цца з яе эфектыунасцю на уласным вопыце. Каменнае ядро трапша у Гедымша, як! знаходз1уся у шэрагах вояу. Паводле 1ншых звестак, Гедым!на атруцш,

Хоць большасць баяр пры Гедымшавам двары был! праваслау-ным!, а сам ён с1мпатызавау хрысц1янству, пахавал! яго як язычн!-ка. Вось што п!ша пра гэга "Кротка лшоуская i жамощкая": "Кгедымт, вямШ князь, того року ад немцау у Прусах забшы з ручшцы...Сыны яго...звычаем паганскш, наклаушы вялт стос смалктага дрэва, трупу яму нарыхтавалг. А потым прибрала яго у адзенне княжое каляровае, якое любгу пры жыцщ найболей, а пры ш гиаблю, рагацту, сагайдак, сокалау пару, хортау перу, коня з сядлом, слугу яго найшчырэйгиага улюбенца, з 1м звязаушы, на бярэмя дроу паклал1..Л трох вязняу яемцау узброеных вакоя дрэва запалгушы, з ш спалш...Шдал1у огонь ктцюры рыстыя i мядзве-жыя, як быу у ix звычай cmapadaytti".

Гедым1н умела балансавау пам>ж усходюм i заходн!м хрысщян-ствам. Не уц«скаючы правоу праваслаунай царквы, ён 1мкнууся Зшлываць на канфес!йныя справы шляхам пастаулення у м!трапал-!ты свайго кандыдата, а у выпадку няудачы - адарваць падуладныя

208

яму земл» ад агульнаруекай мпраполи, стварыу для Вялжага кня-ства Лггоуекага асобную церковную iepapxiio.

З'яуленне i рост новага палггычнага цэнтра на Pyci не прайшло м!ма увал канетанцшопальскага патрыярха. Пра гэга сведчыць яго дазвол заснаваць каля 131 1 г. самастойную мпраполио з цэнтрам у Наваградку, што ахогопвала Полацкую i Тураускую enapxii. Лггоус-ка-наваградсюм мпрапалггам стау Феафш. Але пасля яго смерщ новы мпрапалгг у Наваградак не прызначаецца, а названыя enapxii падпарадкоуваюцца мгграпалпу Феагяосту, яю займау кафедру ва Уладз1м1ры i вельм! адмоуна став{уся да спроб стварыць шшыя

Адначасова Гедымш не перапыняу кантшсгау з каталщкай царквой. Заключыушы пагадненне з Рыгай, ён з яе дапамогай адправ!у некалыа гшсланняу папе 1аану X, абяцау яму хрысцщь Лпву па заходняму абраду i абв^навачвау ордэнсюх рыцарау у тым, огго яны жорстюм! набегаш адварочваюць л4тоуцау ад хрысщянства. У 1324 г. у княства прыбыло папскае пасольства. Але супрацъ планау увядзення кагал-1цызму выступша i язычшцкая л!тоуская знаць, i "русшы", г.зн. прадстаушк! праваслаунага насельн{цгва, з пазщыяй як!х Гедым1н не мог не л{чыцца. "Кароль Л4твы i Pyci" добра разумеу, што крын-!цай 'С1лы яго дзяржавы з'яуляюцца славянсюя земл!.

ВКЛ дамаглося пры Гедымше м!жнароднага прызнання i пачало адыгрываць прыкметную ролю ва Усходняй Европе. У складаных знешнепалгтычных умовах ён шоу на саюз з суседшлп дзяржавам!. Гарантам саюза был! роднасныя сувяз{, яюя адыгрывал! значную ролю у тагачасным пал!тычным свеце. Дыпламатычным поспехам Гедым1на спрыяла шмапикасць яго патомства. Дачка князя Альдо-на стала жонкай польскага каралев!ча KasiMipa, друпя таксама выйшл! замуж за знакам$тых людзей - князя цвярскога, мазавецка-га валадара, сына 1вана Кал{ты, Давьща Гарадзенскага. Гедымш быу не супраць збл1жэння з Захадам. Шлюб Гедымшауны з наш-чадкам польскага караля паклау пачатак саюзшцшм дачыненням дзяржау.

Так1м чынам, ВКЛ пры Гедым1не выступав моцнай дзяржавай. Яно з лёгкасцю далучае да сябе буйныя усходнеславянеюя земл!, як!я zuyKani у гэтым модным i роднасным дзяржауным арган!зме

209

надзейную абарону ад татарау. Сталща Гедымша Вшьня становщ-ца прэтэндэнтам на спадчыну Клева.

У першай палове XIV ст. ва Усходняй Еуропе узмацняюцца тэндэнцьн цэнтрал1зацы1 грамадска-дзяржаунага ладу. Услед за На-ваградкам i Вшьняй пачау зб!раць русюя земл! маскоуск! князь 1ван Калгга (1325—1340 гг.) М!ма яго пшьнага вока не схвалася тое, што Масква ужо трох! запазнитася з клопатам пра зб!ранне тэрыторый, што заходаерусюя земл1 ужо аб'яднал1ся у адзшай дзяржаве, якая, як снежны камяк, абрастае славянсюм! землям!, усе* больш разрастаецца на уеход.

У гэты час наб!рае сшу Цвер. Аднак дадзеная частка Pyci зна-ходзщца пад кантролем хана, ям выкарыстоувае {мкненне князёу Цверы i Масквы да пасады вял!кага князя уладз1М1рскага, каб знясш!ць абодвух у м!жусобнай барацьбе. Больш актыуны мас-коусю князь 1ван Кал1та бярэ верх у гэт-ай барацьбе, але )Ьвышэнне Масквы некальк! дзесящгоддзяу будзе icqi не у выглядзе аб'яднан-ня суседн1х княствау, а у выглядзе "прагяынання" больш слабых з ix пры татарскай падтрымцы.

Л1тоуск1 князь умешваецца у барацьбу пам!ж Цверру i Масквой за вял!кае княжанне Уладз{м1рскае. Пры гэтым роб!ць стауку на Цвер. Ён вядзе барацьбу за кантроль над Ноугарадам, якая скончы-лася часовай перамогай Гедым1на у 1333 г., кал! наугародцы пры-нял! да сябе князем яго сына Нарымонта. У 1338 г. той пасадз!у замест сябе малалетняга сына Аляксандра. Пасля смерщ Давыда Гарадзенскага Гедым1н як спадкаёмца свайго зяця прэтэндуе на валоданне Псковам. Тэта у нейкай ступен! было выгадна самому Пскову, яю хацеу выйсц! з-пад улады Ноугарада.

1дзе барацьба за уплыу ВКЛ на Смаленск i Бранск. Смаленск выступав саюзнисам Гедымша.

Русь Маскоуская i Русь Л1тоуская абрастал! землям! i няумольна набл!жалюя межам!. Ужо у першай палове XIV ст. адбывалюя пер-шыя, пакуль яшчэ невял!к!я сутычк! пам!ж JMi: паход 1вана Кал!ты на саюзны Л^тве Смаленск, налад Альгерда на Мажайск у 1341 г., але час адкрытага сутыкнення дзяржау яшчэ не прыйшоу. Ён на-быу характар адкрытаи барацьбы за валоданне "усей Русею" пры нашчадках Каппы i Гедым!на. Прычым адз!ным палпыкам, здоль-

210

ным у той момант рэальна выставщь такую задачу, будзе сын Геды-мша Альгерд. Аб'ектыуна ён !мкнууся рэамзаваць грандыёзны план адраджэння Старажытнарускай дзяржавы у ранейшых i яшчэ большых межах.

У Гедымша было сем сыноу. Два з ix - Альгерд i Кейстут -аказал! найбольшы уплыу" на нашу псторыю.

Дзяржауная дзейнасць Альгерда. Вшьня як цэнтр аб'яднання зямель былой Юеускай Pyci

Яшчэ пры жыцц! Гедымш падзял!у дзяржаву пам!ж ceaiMi сы­нам!. Больш за ycix пашанцавала Яунуту. Менавгга ён, слабы i нерашучы, атрымаУ вял!какняжацкую пасаду. Альгерд павщен быу задавол!цца Крэусшм i Вщебск1м княствамй а Кейстут-княствам! tpokckim, Жамойцюм, Берасцейсюм i Гарадзенск1м. Пам!ж улада-paMi адразу ж успыхнула рознагалоссе. Вось што nima аб падзеях тых часоу "Jlemanic вялгкгх князёу лтоускгх": "Альгерд, бацъка короля (Ягайяы), г Кейстут, бацъка вяягкага князя Bimeyma, жылг у вялтай дружбе i любовь I не спадабалася ш, што вялЫ князь Яунут такузвысгуся, i змовшся псш'гж сабою..., як бы яго адтулъ (з Выьт) выгнацъ, а каму-небудзь з ix сесцг на яго месца, i, 3Moeiy-шыся пам1ж сабою, яны выбралг пэуны час, кал! б да Выьт прыг-нацъ i заняцъ город под братом, вялтш князем Яуиутам". Адбы-лося гэга у 1345 г., кал! браты, напаушы на Вшьню, пакшул! слаба-га i недарэчнага Kipaj?Hiica без дзяржаунай улады. "I сшзау князь вял!к! Кейстут брату свайму, вял!каму князю Альгерду: "Табе нале-жыць князем вялгк!м быць у Вшьн1, бо ты старэйшы брат, а я з табою заадно жыву".

Фактычна браты з'>^!лял1Ся суправ!целям1. Яны размежавал! "сферы уплыву" i 1нтарэсы. Кейстут, к!руючы Жамойцю i Тро­кам!, узяу на сябе барацьбу з крыжацшм нац!скам, у чым ме^ значныя nocnexi. Абвешчаны вял!к(м лггоусмм князем Альгерд (1345-1377 гг.) займемся усходняй i пауднёвай пал!тыкай. Кейстут барашуся - Альгерд наступау. Але абодва яны выконвал! агульную задачу — захаванне, умацаванне i пашырэнне Вял!кага княства Л1тоускага. Яны змагл! зберагчы рэдкую для палгёычных дзеячау якасць - шчырую братэрскую любоу, У той час, як Кейстут надзей-

211

на ахоувау заходнюю мяжу, Альгерд працягвау справу бацыа — зб1ранне русих зямель. Яунуту яны дал! Заслауе. Прауда, той паль чыу за лепшае уцячы у Маскву, але праз два гады вярнууся назад.

Палггычная кар'ера Альгерда пачалася тады, кал! ён ажашуся на вщебскай князёуне Марьи i пасля смерщ цесця у 1320 г. быу приняты вщеблянаш на княжанне. Разам з бацькам ён вёу бараць-бу супраць крыжакоу, наступау на руск1я земл! на усходзе. Як юраушка дзяржавы Альгерда вызначал! мужнасць i шырыня пал1-тычных поглядау. Ён "не стольт cincao, кольт умельствам вая-вау", — сведчыцъ летапгс,

Пры Альгердзе Вял1кае княства Л1тоускае выступша з пал!тыч-най праграмай аб'яднання, збграння ycix pycicix зямель i абвясцша сябе пераемншам духоуных i культурна-Г1Старычных традыцый старажытнай Pyci. У 1358 г. ён адкрыта абвяшчае сваю пал!тычную праграму, заяв!ушы паслам германскага {мператара, што "уся Русь пав!нна нал ежа ць Лггве". У 1359 г., пасля смерщ былога л1тоускага саюэн1ка 1вана Смаленскага, Альгерд адхап^у ад Смаленсрсага кня­ства ледзь не палову - усе Пасожжа з Мсц^славам. Хутка ён пасяг-не i на непасрэдныя уладанн! Залатой Арды - на ардынсия npasiH-цы! на Украше. Напачатку Альгерд л!чыу, urro зможа перамагчы Маскву i тым самым спын!ць аб'яднаучую пал1тыку, з якой яна, у параунанн! з ВКЛ, значка спазншася. Ён прыстушу да такгыи знясшьвання Масквы праз падтрымку М1жусобнай барацьбы з ею, якую вял! руск1я княствы.

Больш як удвая павял!чыу князь тэрыторыю дзяржавы, пашы-рыу яе межы далека на поудзень i на ^сход. Ён далучыу да яе большую частку Укра1ны, земл! на усходзе Белай Pyci - на Дняпры i Сожы, частку заходшх зямель сучаснай Pacii..

Яшчэ будучы в!цебск1м князем, Альгерд спрабавау падпарадка-вацв сваей уладзе Пскоу?. У 1377 г. жыхары Пскова принял! на княжанне сына Альгерда Андрэя Полацкага. Неузабаве пасля узы-ходжання на вял!кае княжанне ён 1мкнецца умацаваць свае nasiuui у Ноугарадзе, але беспаспяхова. Як у Пскове, так i у Ноугарадзе юнаваш так званыя лтоуская i маскоуская парты», перамог! як!х ва узаемнай барацьбе вызначал! К1рунак пал{тык! i арыентацыю гэтай зямл!. У 1352 г. Альгерд далучыу да ВКЛ Валынь, у 1355 г. —

212

Бранскае княства. У арбще палггычнага прыцягнення Лггвы апы-нууся Смаленск. У 1350 - 1360-ыя гады Альгерд вёу барацьбу з Польшчай за Валынь i Падляшша.

За два дзесяц1годдз1 да Дзмпрыя Данскога Альгерд атрымау шэраг выдатных перамог над мангола-татарам! i вызвал!у з-пад ханскай улады мнопя русмя земль Выкарыстаушы аслабленне За-латой Арды у вышку барацьбы розных феодальных груповак, Аль­герд зраб!у наступ на поудзень i у 1361-1362 гг. падпарадкавау Юеускае i Чаршгава-Северскае княствы.

Юеуская зямля у XTV ст. не была падобнай на багатае i магутнае княства IX-XI стет. Яна была дашчэнту зруйнавана феадальным! усобщам! i набегам! пауднёвых стэпнякоу - спачатку полауцау, потым татар. Зшюи слава i багацце иеускага князя. Ён зраб!уся адным з дробных пауднёвых князькоу, як{ да таго ж ледзь-ледзь трьшауся на прастоле. I ён прызнау над сабой вярхоуную уладу больш магутнага пауночнага суседа.

Разам з KieycKiM княствам у 60-ыя гады XIV ст. у склад ВКЛ увайшл! Браг!нская i Мазырская воласц!, падпарадкаваныя Kieey. Гэга был! апошн!я з беларуск^х зямель, далучаныя да Лггвы. Яшчэ у 50-ыя гады XIV ст. да ВКЛ перайшл} беларусия земл! па Бярэз!-не, сярэдняму Падняпроую i Сожу з гарадам! Мсц^слау, Прапойск, Чачэрск, Рэчыца.Так!м чынам, пры Альгердзе завяршылася аб'-яднанне тэрыторьн сучаснай Беларус! у складзе ВКЛ.

У 1363 (1362) г. адбылася б'пва з татарам} на Cinix Водах (цяпер ракаГС1Нюха, прыток Пау\цнёвага Буга), якая карэнным чынам змя-нша лес укра!нскага народа. Нягледзячы на колькасную перавагу, татары был! разбпы i пак!нул! на месцы б!твы шмат забытых i палонных, уцякл! на пауднёвы усход. Укра1нск{ ггсторык Ф.М. Ша-бульда назвау гэту б!тву "пралогам да Данскага пабшшча". У на­гон! за пераможаным! татарам! Альгердавы eoi дайшл! аж да пауночных берагоу Чорвага мора. Укра^нсия землт: Валынь i Падолле, вызваленыя ад ардынскага ira, увайшл! ^ склад ВКЛ. Яны урэшце атрымал! магчымасць нармальнага эканам!чнага i культур-нага развщця. 3 зямель былой К{еускай Pyci практычна уся пауднё-ва-заходняя палова увайшла у склад ВКЛ.

Альгерд праводз1у прадуманую i паслядоуную "усходнюю" пал-

213

ггыку. 3 мэтай умацавання свайго уплыву на усходзе у 1349 г. аудавелы князь узяу сабе у жонк! цвярскую князёуну Ульяну. Ён падтрымл!вау цесны саюз з Цверру, дапамагау ей у барацьбе з Маеквой. Альгерд аб'яднау пад сваей уладай большую частку гютарычнай Юеускай Pyci i рэальна прэтэндавау на завяршэнне гэтага прайму на усходзе. Здавалася б, лщэрства на Pyci назаусёды перайшло да Гедымшашчау. У саюзе з Цверру Альгерд спрабуе замацаваць свой поспех у "вотчыне" асноунага сапершка.

Убачыушы рэальную пагрозу ceaiM пазщыям у Пауночна-Усход-няй Pyci, узмацнелая Масква 1мкнецца перашкодзщь пашырэнню лггоускага уплыву. Не у стане устушць у адкрытую барацьбу з сам 1м Вялшш княствам Лггоусюм, яна паспрабавала аслабщь са-юзшка Альгерда — Цвер. Менав1та у падтрымку Цверы Альгерд у 1368 г. аргашзуе першы паход на Маскву. Ён разб!у маскоускае войска на Строшыне, узяу шмат палонных i некальш дзён стаяу аблоган ля Масквы. "Хрон1ка Л5тоуская i Жамойцкая" апавядае пра гэга наступнае: "...Знакамты слауным рыцарством Дзмшрый, вялш князь маскоускг, задумау ciaau за/орацъ Юеускае, Вщебскае i Полацкае княствы, што пад Л1твою. Паслау да Альгерда паслоу з голым мячом i огнём, абяцаючы яго у Вгльш на Вялгкдзенъ прывг-таць чырвоным яйкам, а Лгтву усю огнём i мячом зваявацъ i пака-заць сглу i перавагу сваю. Гэтую похвальбу Альгерд выслухау /, паратушыся з Кейстутам, братом сваШ, i гншымг княжатамг, затрымау у сябе тых паслоу, а сам адразу nacnanimae войска ва ycix панствах Вяягкага княства Лгтоускага i Рускага заклтау, каб збграякя пад Вгцебск.

..Л каяг прыйшоу пад Маскву, ...паслоу маскоускгх adnpaeiy, дау-шы гм огонь запалены, з показам аддацъ свайму пану i сказаць: мауляу, Альгерд не тат ганарысты, тому апярэджвае яго i выказ-вае пашану, не жадаючы, каб ён так далёко ехау у Вшьню. Мауляу, сам я у ягонай Москве буду...

I на свгганку прыйшоу пад горад i стау абозам на Паклоннай тары. Вялш князь маскоуск! Дзм{трый, пачау перамовы аб м)ры, абяцау даць усяму войску л^тоускаму плату са сваей казны.

Пасля доуггх перамоу згадзгуся Альгерд на яднанне i nepaulp 'e, аднак пажадау з часткай рыцарства лшоускага г панамг знатней-

214

i у замак Маскоускг узброенымг заехаць i dsidy сваю об сцяну замковую скрушыць... " Уехаушы у Масюусю замак, Альгерд пры-craeiy сваю дзщу да яго сцяны i сказау Дзмггрыю 1ванав1чу: "Кня­жа вяят Маскоускг, помятой, што дзгда лгтоуская стаяла под Москвою ". А потым "з вял!кай сдавай", учыш^шы грашцу па Ма-жайск i Каломны, дамоу ад'ехау".

Паходы на Маскву - "лггоушчыны", як там празвал! гэтыя уЪар-ванш, — был! паутораны у 1370 i 1372 гг. У ix удзельшчал! таксама Кейстут i яго сын Вггаут, смаленсм князь. Аднак, нягледзячы на знешш эфект, задума падчышць Маскву не удалася.

Альгерд вымушаны быу прызнаць вотчынныя правы нашчад-кау Калиты на Уладз1М1рскае княжанне, г.зн. падзял{у з ш\ Русь. Грандыёзны номер Альгерда адраджэння Старажытнарускай дзяр-жавы сутыкну^ся з супрац1уленнем усходн4х княствау, аб'яднаных ваюол Масквы. Але спробы масшусюх вял1к!х князёу перашкодз1ць аб'яднанню беларусюх зямель был! сарваны.

Варта зазначыць, што усе папярэдн!я дзесяц1годдзг i наваг ста-годдз! псторыя узаемааднос1Н Вял!кага княства Лггоускага i Мас-коускай Pyci разглядалася з масквацэнтрычных пазщый. I да гэтага часу большасць русюх псторыкау перакананы, што насельшцтва беларусюх i укра5нск1х зямель падзяляла менавгга маскоускую праграму аб'яднання i з нецярпеннем чакала моманту, кал! "чужа-земная" (лгтоуская) улада змен1вда маскоускай. Далучэнне зямель i княствау да маскоусих'уладанняу зауеёды л4чылася з'явай глыбока прагрэс!унай. Масшуск1я княз! пауставал! са старонак ix творау як зб!ральнш, а л^тоусюя княз1 - як чужаземныя заваёун!к1. Пстарыч-ная навука доуп час не прызнавала Наваградак, а за ш Вшьню як адз!н з патэнцыяльных цэнтрау аб'яднання зямель былой К1еускай Pyci. М1ж тым яшчэ у 60 - ыя гады XX ст. 1.Б. Грэкау паказау, што i Вял1кае княства Л1тоз?скае, i Вял1кае княства Маскоускае фактыч-на выступал! з адной праграмай - праграмай аб'яднання ycix ye-ходнеславянсмх зямель. Нядауна i беларуская пстарычная навука зламала ранейшую пстарыяграф^чную схему.

На захадзе давол! паспяхова дзейн!чау Кейстут, На кожны паход крыжакоу ён адказвау спусташальным! уварваннямг у Прушю. Штогод, а то i па некальк! разоу на год, нападал! яны на ВКЛ,

215

спусташал! земш Панямоння i Падзвшня, Жамойщ. Неаднаразова яны абрушвалюя i на Гарадзен. На працягу 1345—1377 гг. прусшя i л!вонск!я крыжак! зрабш сюды каля 100 рэйдау. У адказ Кейстут i Альгерд з беларуск!м{, смаленсюм! i валынсюм! палкам! некальк! разоу нападал! на Л!вон!ю, даходзш аж да Юр'ева (сучасны Тарту, Эстошя), змагш разбщь нямецкую крэпасць Каралевец (Кещгс-берг). У 1345—1382 гг. лггоускае войска зрабйи 30 паходау на Прусш i 10 - у Л!вон1ю.

Усе свае жыццё Альгерд з прьшльнасцю став!уся да хрысщян. У розных гарадах княства пры ш было заснавана некальы правас-лауных цэрквау i катал!цк!х касцёлау. Паводле летап!сау', сам князь незадоуга да смерщ прыняу праваслауную веру.

Альгерд хацеу зраб!ць княства не тольи наймагутнейшай дзяр-жавай Еуропы, але адначасова i асяродкам праваслаунай царквы. Ужо В!цень пачау хадайжчаць перад каистанщнопальск1м патры-ярхам аб зацвярджэнн! Л!тоускай м!трапол!! i прызначэнн! м!трапа-л!та, але заучасная смерць перашкодзгла яму завяршыць гэгу важ­ную для дзяржавы справу. Яна была здзейснена у пачатку княжан-ня Гедым!на. Першы лгеоуск! мпрапашт Феафш, з грэчаскага духа-венства, у хутк!м часе памёр. К!ева-маскоуск1 мпрапалгг Феагност пры падтрымцы масиоускага князя 1вана Кал!ты пераканал! патры-ярха закрыць Л!тоускую м!трапол!ю з-за малай колькасш хрысц1ян (што не адпавядала рэча!снасц1).

Альгерд вяртаецца да старой щэ! падпарадкавання уплыву вял!-кага князя л!тоускага царкоунай iepapxii. У дзяржауныя планы Аль-герда уваходзша стварэнне асобнай мгерапол!! для ВКЛ. Ён пап-paciy у канстанцшопальскага патрыярха дазволу на заснаванне (ад-науленне) праваслаунай м!трапол!! з цэнтрам у Наваградку. Падоб-ная просьба прыйшла у Канстанц1нопаль i ад маскоускага князя. Жадаючы задавол1ць абодвух, патрыярх дазвол!у заснаваць Л1тоус-кую М1трапол1ю з рэз1дэнцыяй у Наваградку i Маскоускую з цэнт­рам у Юеве i Уладз!м1ры. Напружанне, што узткла тады у цар-коуным жыцщ, паклала пачатак доугатрывамшу сапертцтву ВКЛ з Маскоускай дзяржавай за лгдэрства у царкоунай сферы, а пасля i за пал!тычную уладу ва Усходняй Еуропе. На нанава ство-раную Л1тоускую мпрапопию Альгерд дамагаецца прызначэння

216

свайго кандидата — цверыча Рамана. Яму был! падпарадкаваны Полацкая, Турауская enapxii, Галщка-Валынская зямля. Нейтраль зацыя царкоуна-палггычнага уплыву Масквы у гэтым рэпёые узмацняла туг пазщьп Альгерда.

Альгерд памёр у 1377 г. Па адных звестках, ё*н быу пахаваны у" царкве у" Вшьш; па друг!х — спалены на вогнинчы разам з 18-цю баявыш коньмь

Так1м чынам, на працягу сярэдз!ны ХШ - трэвдй чвэрщ XIV ст. з малога i няустошнвага княства у Панямонт вырасла магутная еура-пейская дзяржава, з якой вымушаны быу" л1чыцца Нямецк]' ордэн, мангола-татарская Арда i шшыя магутныя суседзь У яе складзе апы-нулася дауняя craniua Старажытнай Pyci — горад Kiey — i большая частка яе былых зямель. Да 70-х гадоу XIV ст. у склад ВКЛ увайшла практычна уся беларуская зямля. Большасць яе гарадоу i княствау уваходз!ла у склад новай дзяржавы добраахвотна, юруючыся, найперш, ваенна-пал!тычнай мэтазщцнасцю. У стварэнн! ВКЛ дамь Н1руючую ролю адыгрывал! пал!тычныя прычыны. Фарм1раванне дзяржавы i уключэнне у яе склад новых зямель адбывалася розным} шляхам!: шляхам пагадненняу, заключэння шлюбных саюзау. Мела месца i гвалтоунае падпарадкаванне зямель.

Паралельна са стварэннем ВКЛ, але з некаторым спазненнем {шло фарм!раванне Маскоускай дзяржавы. Цвер, Разань, Ноугарад i 1ншыя буйныя гарады усходняй Pyci был} далучаны да яе гвалтоу-на, але гэга не змяншае гютарычнай poni Масквы у кансаладацьп русих зямель. Аналапчную ролю адыгрывал! беларусия гарады Наваградак, а потым В1льня.

ВКЛ склалася як федэрацыя асобных зямель i княствау. Ступень ix залежнасцГ ад цэнтральнай улады была рознай. Аднак 1м у боль-шай щ меншай ступен! была забяспечана значная унутраная аута-ноли'я, недатыкальнасць сацыяльна-эканамичных i пал!тычных структур, што склалюя у папярэдн! перыяд. Вял1к5 князь прысвой-вау„сабе чаетку феадальнай рэнты, што належала яму как сюзерэ-ну. Многая земл!, прызнаушыя над сабой удаду л{тоуск1х князёу, захоувалГ "старыну". Фактычна мянял!ся тольк! правщел!, месца прадстаун{коу мясцовых дынастый, як правша, займшн прыбл1жа-ныя i родныя вял!к!х князёу.

217

Узшкшая дзяржава была федэрацыяй народау Прыбалтык!, Бе-ларус!, Украшы i Pacii. Гэга падкрэсл!валася у яе назве - Вялжае княства Лггоускае, Рускае i Жамойцкае. Яна паустала як балта-усходнеславянская дзяржава са значнаи перавагай усходнеславянс-кай тэрыторьн, насельшитва, сацыяльных, эканашчных i культур­ных, традыцый. Больш высок! узровень разв1цця фвадальных ад-

in, багатыя культурныя традыцы! дазволш! усходшм славянам -iM, pycinaM - не толыа поунасцю захаваць сваю самабытнасць, але i аказаць ютотны уплыу на балтау: яцвягау, дайнову, л!тву, якм прымал! славянск!я звыча!, мову, гисьменнасць, хрысц!янскую рал-1Г1Ю. Паступова 1шла славяшзацыя л1тоуск!х зямель, якая працягва-лася некальк! стагоддзяу. У часы Гедымша i Альгерда ВКЛ мела выразна акрэсленую праусходнеславянскую наираванасць. Яно было сфарм!равана на 9/10 з усходнеславяясклх тэрыторый и на 8/ 10 з усходнеславянскага насельн^цгва.

Аб'яднанне у адз!ную дзяржаву дапамагло увайшоушым у яе склад землям i народам выстаяць у барацьбе з крыжацкай агрэс!яй i мангола-татарскай навалай i не падпасщ пад уяаду чужаземаду, як гэта здарылася з ix суседзям! - народам! сучаснай Латвй, Эстон11, пауночнай Полыичы, Pacii.

218

ЛЕКЦЫЯ 14